Ѕидот што го потпира небото

Ѕид. Висок и долг, до бескрај долг и сив, влажен и мувлосан. Не е кружен. Бескрајно е долг и бескрајно е прав. Никој никогаш не стигнал до неговиот крај. Никој не ни знае дали има крај. Или, можеби, некој стигнал до неговиот крај, само што тој не знае.

Нагоре завршува во небото. Лево завршува во небото. Десно – небо. Назад е само патот за назад. Тој е стуткан во подножјето на ѕидот. Главата – потпрена на колената. Рацете ги гушкаат свитканите нозе. Сè е мирно и статично. Само, одвреме-навреме, праменче од косата која слободно му паѓа на челото пролебдува во воздухот, на неколку мигови, за потоа да се врати на своето место. Нема ниту дрво, ниту тревка, ниту гранче. Нема ништо што би можело да покаже дека има ветар, дека има живот. Само тоа негово праменче.

Сè е мирно и статично во пејзажот. Но, во неговата глава – во неговата глава мислите навираат и се прекршуваат, извртуваат, протекнуваат, но никогаш не престануваат. Тој ги брка, сака да си отидат и да го остават засекогаш мирен како пејзажот. Но, не, тие се тука како противтежа, или едноставно како присутност.

Мисли. Спомени. Таа лежи во поле од шарени цветови. Тој седи покрај неа. Зошто ја памти во поле од цветови? Таа е алергична на полен! Неговите дланки поминуваат по нејзиното лице. Меко и мазно. Нејзиниот мирис сè уште е на него. Му мириса на лага. Убавиот свет се раскршува, се руши и распаѓа, исчезнува од пред неговите очи. Пред него останува грд свет. Грда жена. Страшната вистина како склопчен еж се тркала по неговото тело. Прави длабоки рани по неговата кожа. Од тука води само еден пат. Дом. Град. Пат. Рид. Шумски пат. Шума. Тесен пат среде ниски грмушки. Пат. Сува трева. Пат среде пустелија. Сува земја. Уште малку пат. И ете го доаѓа до ѕидот.

Мало движење ја разбранува статичноста на пејзажот. Лесно и бавно тој ја одлепува главата од колената. Ветерот се засилува, како да сака да го освежи и расони од зашеметеноста. Преку очите, сè уште затворени, му поминуваат перчињата коса. Кога би можел да лебди како што лебдат тие! Да го понесе ветерот со својата магична сила, тоа би било прекрасно! Така би го победил ѕидот. Кога само би можел да оди по ѕидот, по највисоката точка на ѕидот! Тоа беа неочекувани мисли. Не знаеше од каде доаѓаат. Можеби беа дел од сонот. Како би било да можеше да се чекори по работ на ѕидот?

Мисли. Сон. Си беше еднаш еден ѕид по кој можеше да се чекори. Си беше тогаш и еден човек чии чекори оставаа траги по правливиот раб на високиот ѕид. Од едната страна на ѕидот – пат. Пат сред пустелија. Патот за назад. Од другата страна – море. Вода и луѓе со скршени светови. Море од бои, надежи, нови почетоци. Неговиот поглед – насочен кон тоа шаренило. Стапалата полека се одлепуваат од ѕидот, се одбиваат од каменот. Неговото тело паѓа во воздухот кон морето. Рацете, главата, целото тело се слизнуваат во водата. Неговите стапала повеќе никогаш нема да го допрат каменот. Неговото тело засекогаш ќе лебди во радоста на новата вистина, во боите на морето.

Но, тој стои исправен пред ѕидот. Неподвижно исправен. Не мисли свои мисли. Тоа се нечии други. Едноставно, тоа е само сон. Ги отвора очите. Ѕид. Висок и долг, до бескрај долг и сив, влажен и мувлосан... Горе до небото висок. Гледа во сивилото на ѕидот пред себе. Прави напор да си ги најде сопствените мисли. Си беше еднаш еден ѕид по чиј раб не можеше да се чекори бидејќи го допираше небото. Ѕидот го потпираше небото. До небото допираат само птиците. Си беше тогаш и еден човек чии чекори оставаа трага по сувата земја во подножјето на ѕидот. Тој беше човек, а не птица. А луѓето не летаат – чекорат по земјата. И тој почна да чекори по должината на ѕидот, можеби има крај. Да, луѓето не летаат – се надеваат, но не дека ќе летаат. Едноставно, се надеваат. Тоа доаѓа така природно. Тој чекори, дури не ни знае дека патем се надева. Никогаш нема да проба нешто друго. Ќе го заборави прашањето: како би било да можеше да се чекори по работ на ѕидот. Ќе се надева – ѕидот има крај.

Преуредено и прочистено од оригиналниот текст напишан во септември 2005. Иако имаше делови кои не можев да ги поднесам, па ги избришав, иако останаа и некои можеби непотребни повторувања, но има нешто во овој текст што мислам вреди да се сподели.

Маче

Посветено на Виски, познато и како Смоки,
мачето од Менада.

На ваква магла нешто чудесно мора да се случи. Мостот е сам на светот. Го притиска длабока магла од сите страни. Низ неа успева да се пробие само пат осветлен од светилките на долниот дел од мостовата ограда. Наизменично се менуваат жолтеникави и зеленикави светла, како осветлување на театарска сцена. И патот завршува во густа темна магла. Ноќе, мрзелива темница. На тој мост, со таква магла, нешто чудесно мора да се случи.

- Што ќе се случи? – ја прашува тој.

- Некој мора да претрча и да ја раздвижи оваа миризлива непомерливост... (човек облечен во црно, претрча покрај нив) а жената во црн капут, што полека се движи накај нас од другата страна на мостот не се ни помрдна. Продолжи да оди полека речиси незабележливо, како ништо да не се случило.

- А ние, што ќе направиме?

- Еве го мачето, тоа убавото, жолтото, што секогаш го среќаваме на местата каде што се среќаваме...

- Каде е?

Таа полека ја движи раката од неговото лево рамо, околу вратот и со дланката завршува до неговото десно уво и образ. Го гали – Еве го, ти се испентери на вратот.

Тој се гали како маче. Ги затвора очите во две коси линии милно како маче. Времето се шири, претопува и преклопува, воздушесто како магла.

- Оп... сега рипна на оградата – ја спушта таа раката.

Тргнаа по мачето, меѓу жолтите и зелени светилки... Нема да ги однесе на никакво чудесно место. Напротив, ќе ги остави и самото ќе се изгуби по своите мачкини патеки. Ама пак ќе се појави на местата каде што тие се среќаваат.

Ги обвиткува топла тишина, како магла.

21.02.2011

Како да се пишува за уметност?

Од кого ли беше идејата дека е невозможно да се долови едно уметничко дело освен преку ново уметничко дело, инспирирано од првото, надоврзано на првото? Секогаш ми се врти во глава кога треба да напишам или кажам нешто за какво било уметничко дело, особено за ликовно. Се чувствувам неадекватно и покрај тоа што силно ме погодило. Како да се изрази тоа – моќта која ја има едно дело врз гледачот? Дали преку зјапањето во делото како да сакаме да го запамтиме секој детаљ и да ни остане пред нас и многу време откако сме го виделе? Дали со благата насмевка и гордоста што ја чувствуваме дека сме во иста соба со ремек дело? Дали е во сепнувањето на таа девојка од Galleria dell’Accademia во Фиренца кога на крајот од широкиот ходник ја здогледа скулптурата на Давид на Микеланџело? Дали е во чистото посочување на моќта на делото или пак во купот текстови изнапишани за него? Јас ги направив сите овие нешта пред делата и во музеите кои ги поминав во Рим и Фиренца, а еве сега се обидувам да го направам и последното. Зошто? Веројатно затоа што е премалку едно од овие за да се долови сензацијата што ја имав кога го видов „Повикувањето на св. Матеј“ на пример, во темната и задушлива црква San Luigi dei Francesi, недалеку од познатиот плоштад Навона во Рим или вознемиреноста пред идеалната скулптура на Давид во неверојатно осветлениот дел од Accademia во Фиренца, или пак возбудата од новите сознанија... Како да се пишува за уметност?

Две цркви во Рим: споменатата San Luigi dei Francesi и SantaMaria della Vittoria. Караваџо во првата, Бернини во другата. Двајцата автори што му го даваат барокот на Рим. Црквите веќе не припаѓаат на верниците туку на туристите и вљубениците во уметноста. Луѓето брзо поминуваат покрај редовите дрвени клупи, ретко се загледуваат во олтарот, се упатуваат во еден агол, една капела околу која е собрано најмногу народ. Тоа е вистинското место на поклонување! Santa Maria della Vittoria е толку барокна, повеќе не може да биде: облачиња со ангели и злато. Ми текнува на мојот лектор на факултет, кога ни предаваше за барокот, постојано повторуваше: Fa meraviglia! – Забезекнува! (во недостиг на подобар превод: многу е посилно од „зачудува“). Црквата го користи барокот во време на контрареформацијата како средство за воспоставување на својата моќ и кулиса за своето лицемерие. Народот е зачуден/зашеметен од раскошните ентериери, се чувствува ситно и сосема човечки соочен со тоа недофатливо божествено богатство, а црковните лица можат да продолжат со својата лицемерна игра на казнување на безбожниците, забранување на богохулни книги и практики... Во таа барокна црква Бернини ја поставува „Екстазата на св. Тереза“. Калуѓерката пластично го опишува своето поврзување со Бога во својата автобиографија, бестселер во времето на настанување на скулптурата – Бернини како да ја поистоветува спиритуалната со карналната екстаза па ја претставува светицата во грч кој може да биде и е интерпретиран двосмислено. Телесното: екстаза, болест, крв, смрт, страст... е тема на барокот. Бернини го метаморфозира ладниот мермер во видлива телесна експресија, а Караваџо тоа го прави на платното. Како да ни ја прикажуваат сликата на светот позади кулисите од чудесии на кои Црквата инсистира. Како ли се чувствувале тие свештеници и црковни кројачи на многу судбини, кога се гледале во огледалото на овие уметници!?

За разлика од телесноста толку човечки прикажана во барокот, во ренесансата, век и нешто порано – телото е идеал, симбол за совршена мерка и човечка божественост. Кога се стои пред „Давид“ на Микеланџело, се доживува meraviglia, но не како во барокната црква, туку заради совршенството на телото кое, веројатно, може во секој момент да мрдне. До Давид нè донесуваат две редици на недовршени скулптури на Микеланџело. Тела кои се обидуваат да се ослободат од вишокот на мермер. Микеланџело, сметал дека каменот или мермерот самиот во себе ја крие скулптурата, готова, скулпторот само требало да го тргне вишокот материјал од неа со раката која го следи интелектот на авторот.

"Non ha l'ottimo artista alcun concetto
ch'un marmo solo in sè non circoscriva
col suo superchio, e solo a quello arriva
la man che ubbidisce all'intelletto." - 

Michelangelo Buonarroti, Sonetto n. 151  

Овие недовршени скулптури кои почнуваат да излегуваат од големите мермерни форми се силна слика за тоа што Микеланџело сака да го каже. Дали останеле недовршени од оваа причина? Дали уметникот се зафатил со работа на нешто друго, изгубил интерес или пропаднала нарачката? Останува нејасно, но и неважно... Скулптурата на Давид која довршена до совршенство се издигнува високо во просторот под куполата од каде паѓа дневна светлина и идеално ја осветлува, е тоа што е важно. Толку е моќна што дополнителните слики и изложби кои се дел од оваа галерија како да стануваат непотребни. Толку е силно присуството на скулптурата во просторот. Останува во глава долго откако ќе се напушти галеријата, и тоа не е затоа што те следи од разгледниците, магнетите и другите сувенири на тезгите низ градот.

„Just how powerful is art? Can it feel like love, or grief? Can it change your life? Can it change the world?“ – Simon Schama

И кога ќе заврши патувањето и ќе продолжи нормалниот живот, кога повеќе не ни се пред очи овие дела, остануваат присутни, како љубов или болка. И затоа пак се прашувам, како да се пишува за уметност? Некако поинаку? Дали воопшто? Веројатно, ќе се обидувам пак и пак да го дофатам чувството на meraviglia.

Слоевите на Рим

Секоја приказна за Рим почнува во црно-бело, од Фелини и Dolce vita. Но никогаш нема да се разбере до крај филмот доколку не се отиде во Рим. Тогаш се гледа дека тоа што Фелини го претставува, тематизирајќи го животот во Рим од крајот на 50-тите, во суштина може да се види и денеска единствено ако се соочиш со градот: природата во Рим има една суптилна врска со неговиот секојдневен живот и изглед. Тоа го сфатив на моето прво патување во Рим. Можеби беше поизразено затоа што беше пролет, па природата напаѓаше посилно и со мириси и со сочни бои, но речиси на секоја фотографија што ја направив, секој призор, секој поглед во сокриен пасаж имаше по некој залутан медитерански бор или палма или барем некој багрем.  

Fontana di Trevi

Fori Romani

Fori Romani

Museo d'Arte Contemporanea di Roma

Рим тогаш го доживеав како музеј на отворено. И овој пат, на есен (римска есен: во ноември паѓа крајот на летото!) зимзелените крошни на боровите лебдеа како зелени облаци, но нешто многу посуштинско почна да се исцртува. Музејот кој го запаметив од пред неколку години, ми се виде како живот кој се надоврзува. Она што ми стана јасно е видливото сознание дека Рим е метропола непрекинато векови наназад. Наеднаш се отвори една многу сугестивна слоевитост како во длабочина (видлива во историските наслаги), така и во ширина (видлива во денешниот ритам на градот од еден до друг крај).

Не е толку фасцинантно кога ќе го видиш Колосеумот или Римските форуми од внатре. Вековите на незаштитеност ги растуриле камењата што биле ѕидови и столбови. Многу поинтересно е кога се шеташ по Via Imperiale – улицата изградена над римските форуми, и ги гледаш од горе античките згради и плоштади наместени во новиот град или, подобро, тој адаптиран на просторот, улиците и формите од античките времиња: новите улици ги следат старите, градските автобуси и трамваи кружат околу Колосеумот... логично и природно. И обратно, ако погледнеш од средето на Римскиот форум, нагоре, кон новиот град кој се издигнал над него: меморијалната зграда на Виторио Емануеле, ренесансните згради, прошарани со зелените печурки на боровите – се чини како да е отсечено парче од една висока многуслојна торта. Рим внатре во земјата со Рим над неа изгледа како да се надоврзува. 

Трајановиот столб

Поглед од Колосеумот

Поглед нагоре, Fori Romani

Покрај Castel di Sant'Angelo

Поглед од Palatino

Како метропола, шаренилото од различни луѓе не доаѓа само од туристите лоцирани исклучиво во тесниот центар помеѓу Ватикан, Шпанските скали, Фонтана ди Треви и Колосеумот. Кога ќе се излезе од овде, градот не прекинува, се отвора како да е бескраен. Одиш саати поминувајќи широки авении и мали затскриени плоштатчиња, богати резиденции и мали барови, од некаде доаѓа мирис на кафе, кари, кожа, чоколадо, паднати листови на трамвајски шини, долго барани клупи, луѓе кои брзаат за на работа, луѓе кои брзаат да го испијат кафето, насмеани луѓе кои продаваат сладолед кој не е од овој свет и пак, долги дрвореди, тесни улички...   

Алигатор

Не беше сигурен колку долго е внатре, во малата лабораторија на дедо му. Дедо му му ја остави заедно со љубовта за фотографијата. Не смени речиси ништо. Освен новите течности ништо друго ново немаше таму.  И светилката беше истата, старата. Му беше вистинска енигма како успева толку долго да не прегори. Ги развиваше сликите од роденденот. Само што разви една во поголем формат. Ја мешкаше фотографијата во белиот сад со фиксирот и се обидуваше да ги открие фигурите на неа, беше прилично матна. Не му беше јасно што сликал. Ги прибра сите хартии што можеа да се оштетат и го запали светлото. Ја залепи сè уште мократа фотографија на вратата (тоа му беше начин на сушење, кога ќе паднат на земја значи се исушиле) и се замрзна. Фотографијата беше очигледно матна, сите лица беа матни. Но, над главата, на фигурата која веднаш ја препозна како Лина, имаше нешто, нешто прилично изострено. Не знаеше што е тоа. Наеднаш силен блесок се одби од фотографијата. Како страшни жолти очи гледаат право во него и почнуваат да се шират и му се приближуваат со огромна брзина. Во мигот кога мислеше дека ќе го опфатат цел и кога срцето ќе му излета од градите, во мигот кога мислеше дека не видел толку светлина никогаш во својот живот, таа... се згасна. Со отсечен, одлучен, бучен тресок. Андреј остана во мртва темница.

Го бараше прекинувачот со рацете. Обично веднаш го наоѓаше. Сега го немаше. Го најде, конечно. Но, нормално, немаше струја. Можеби настанал некој спој. Излезе да провери. Се удри во сè што го пречека на патот. Да немаше столче, кутија или некаква ногарка на неговиот пат, ќе се создадеше токму на тоа место каде што неговото тело реши да се постави, само за да го удри. Никаде во куќата немаше струја. Погледна низ прозор. Комшиите имаа. Отиде да ги провери осигурувачите. Сè беше во ред со нив. Немаше поим од електрика. Немаше никого дома. Немаше шанса сега да седи сам во темница. Се упати кон Лаика на пијачка. 

Дури кога излезе на улица, му текна дека е излезен со фармерките и блузата кои ги облекува за работа. Ишарани со бели дамки во различни форми. Продолжи да чекори без да помисли да се врати внатре.

It's a fear, it is near, the shape becomes ever clear.

Токму овој стих од Алигатор на Grizzly Bear, дојде до него кога се приближи доволно до Лаика. Идеално! Вистинскиот саундтрак за неговата вечер. Се приближи до масата на двајцата свои пријатели што ги забележа од далеку. И додека чекаше да му го донесат пивото, со насмевка ја дослуша песната.

It bares teeth, extra sharp, that'll cut you in the heart.

It attacks, really quick, try and fight it with a stick.

There’s no use, give it up, this is life and this is love

You are my alligator.

И потоа се преправаше дека не е ништо. Ќе се преправа уште некое време дека не му беше страв да се врати дома. Но сите ќе ги тера да останат со него уште малку подолго. Ќе сака да остане до изгрејсонце надвор или барем да не биде сам дома. Но ќе се прави дека ништо не е. Нема да си признае сè додека некаде околу 4 часот наутро, сите ќе сакаат да си одат дома а тој нема да ги пушта. И баш тогаш ќе се погоди сите да треба да станат рано и никој да не сака да дојде кај него. Последното познато лице што го виде таа доцна вечер, барем да беше многу рано наутро, беше Лина, како влегува во такси и едвај чека да си легне.

You are my alligator.

И тогаш остана замрзнат на тротоарот покрај фонтаната на почетокот на паркот. И морници му поминуваа низ целото тело и остана парализиран и смрзнуваше и срцето му лупаше и паранои му се вртеа во глава и сè по ред, како на човек што доживува напад на паника.

Но беше по 4 часот, во студена есенска вечер. Сонцето немаше да изгрее уште барем два саати. Реши да го рационализира стравот додека се движеше низ улиците накај дома. Имаше блага магла.  Ја отвори вратата од дворот. Се слушна само нејзиното чкрипење. Потоа шушкањето на листовите под неговите чекори. И... на крај го подигна погледот кон куќата... Светилката на влезот. Работеше. И внатре беше сè во ред. Ги провери сите соби на спратот, секаде имаше струја. Не се симна долу во лабораторијата. Седна на една фотелја, пушти некоја серија на телевизија и чекаше да се раздени. Се потсмири, но чувствуваше обврска, солидарност кон параноичниот Андреј од пред неколку часови: мораше да го чека изгрејсонцето и помисли на Лина.

- Хах, не си се пресоблекол од работа... – наместо поздрав му рече Лина кога дојде во Лаика, неколку минути по него.

- Па, ги разви ли конечно сликите од роденденот? – по некое време, Лина ја прекина тишината помеѓу нив двајцата.

- Почнав, но ми прегореа сијалиците – ѝ одговори Андреј, опуштено и сè уште со слој иронија на себе.

- Конечно, прегоре сијалицата на дедо ти! Па тоа е за славење – целосно развеселена и опуштена продолжи Лина.

- Па изгледа и сите други прегореа, ама утре ќе мислам на тоа.

- Не, стварно! Тоа е сијалицата која гореше... Колку? 30 години? – Лина мораше да ја слушне целата приказна за сијалицата... за дедо му на Андреј, овој пат немаше да го остави на мир додека не ѝ ја раскаже. Па реши да почне со сијалицата.

- Па дедо ми, уште додека беше жив се чудеше колку долго горат сијалиците во лабораторијата. Не се сеќавам баш оваа кога ја имаше сменето, ама починат е веќе четри години, а таа тек сега прегорува. Не знам ни дали знам да ја сменам – некако прилично лесно ѝ го прифати разговорот.

- А кажи ми за тоа кога првпат си се симнал во лабораторијата? – продолжи со љубопитноста Лина.

- Не знам, имав десетина години. Дедо ми развиваше портрет на некое девојче, нешто помало од мене. Дури и ми беше познато од маало. Ама не ми беше тогаш тоа интересно, интересното беше како под проѕирната течност полека на белата хартија почнуваат да се појавуваат сенки, па некои неодредени форми и фигури, за на крајот да се добие некоја слика која сè уште не можеш убаво да ја видиш, заради слабото светло, но веќе имаш претстава што е – зборуваше Андреј, помалку занесено.

- Андреј, а таа е сликата со девојчето што јаде цреши и наеднаш забележува на улица огромно куче како стои многу блиску до неа и ја гледа? – го знаеше, Лина, тоа девојче како голема девојка. Ја имаше видено фотографијата која Андреј ја сликал десетина години подоцна. И на таа јадеше цреши, можеби и на истата улица како на претходната.  Не знаеше зошто, но таа фотографија секогаш ѝ создаваше, нејасно чувство на љубомора.

- Да да, таа е... – зашеметено одговори Андреј.

You are my alligator.

- И после? – праша неодредено Лина, очекувајќи дека можеби Андреј ќе и каже уште нешто за дедо му и фотографијата.

- И после одиме во МЦМ, така? – се слушнаа нивните пријатели од спротивната страна на масата.

- Да, да одиме... – се сложија сите.

- Сакам некогаш да гледам како се појавува сликата... – го затвори разговорот Лина, додека полека тргаа кон новото место.

За првпат таа вечер, Андреј, се насмеа, неиронично.

Кругот на црешите

Лина премногу брзо, некако интуитивно, одлучи дека ќе ја прифати понудата за работа во Рим. Десет месеци во Рим. Ѝ се чинеше како идеална опција за дистанца од сè што ѝ се случуваше годината. Пред Нова година одлучи, после Божиќ веќе беше на авионот Скопје – Рим. Овој пат сама. Се почувствува како лик пред крајот на романот. Знаеше како ќе заврши. Чувствуваше дека тоа е единствениот пат. Затворање на кругот. Знаеше дека оваа одлука влијае и на неа и на Андреј и дека Рим не е случаен. Ѝ се вртеше во глава фотографијата што Андреј ја направил пред пет години од девојката со цреши. Заради црешите, си помисли. Во зима најнормално нешто на светот е да мислиш на цреши. Но која беше девојката со црешите? Реши да остави кругот да се затвори без да го сфати до крај. Сепак се чинеше дека тоа беше негов круг, не мораше таа сè веднаш да сфати.

Андреј лежеше гол во креветот. Вратата од балконот беше подотворена. Надвор беше замрзната магла. Слушаше возови. Чувствуваше како таа да заминува со воз. Полека бучно и тешко се одлепува од неговото тело. И заминува. Си замина од неговата соба така брзо, тој немаше време ни да стане. И остана да лежи така додека целосно не замрзна.

Треба да си ја замислите оваа состојба баш вака, со целата оваа смрзнатост и патос. И да си ја пуштите Cosmic Dancer на T. REX. Значи, таа гледа низ стаклото на колата што ја носи на аеродром, па низ стаклото на авионот, а тој лежи така замрзнато и гледа во таванот. И оди песната...

Никогаш не ѝ кажа дека му беше страв да ја фати во кадар. Само таа во правоаголник. Никогаш не успеа да ја фотографира. Го имаше нејзиниот портрет на своето тело. Мекоста на нејзината коса меѓу прстите, топлината на здивот на неговите гради, нејзината кожа и мирис насекаде по него. Апаратот му излгедаше како страшно чудовиште што ќе уништи сè само ако шкрапне со прстот. Му се врати во глава фотографијата на Даниела, девојката со црешите. Нешто што никогаш не го беше разрешил и го остави да заврши само од себе. Почна со кадар, заврши без да може вистински да почне. Па, мислата, дека никогаш не ја фатил Лина во кадар, наместо да му прави немир, конечно, го смири. Прерасна во некоја негова интимна метафора. Знаеше дека кругот нема повторно да се преврти. Нејзиното отсуство му стана поподносливо. Конечно стана од креветот, ја затвори вратата, се облече и се симна во подрумот, во својата фото-лабораторија.

Некој ја пречека на аеродромот во Рим. Македонка. Ја препозна. Девојката со црешите. Не чувствува ништо. Главата ѝ создава долги текстови. Сака да ги запише. Си вика, ајде вечер. Рим е тмурен. Не сакаше, но помисли на топлината од претходниот април кога беа таму со Андреј. Сега е ладен. Познат, а сепак целосно нов. Андреј не ѝ излегуваше од глава никако. Постојано го мислеше, за време на целиот пат. Ќе го мисли и понатаму. Само тивко. Сама за себе. Дури и од себе подалеку. Во некои чудни далечни фиоки кои самата ги создаде. Мораше да почне сама. Од Рим.

I was dancing when I was twelve…

Marla

МКЦ, платото, преполно со луѓе и отприлика ист број на точаци. Гласна музика и разговор со до пред тоа непознат човек. Некаде од лево, од кај МАНУ, поминува постар човек, се загледува во гужвата пред себе, подзастанува, па продолжува. Гледам преку рамото на мојот нов познаник, чиј лик ми оди надвор од фокус – го избиструвам постариот човек малку подалеку од нас. Има долга сива блуза со долги ракави и темно сиви панталони, проседена коса и очила. Се движи подзгрбавено, со остри но спори чекори, подзастанувајќи и љубопитно гледајќи.

- Го познавам човекот – му велам на новиот познаник, за да се оправдам дека го изгубив вниманието во разговорот – не сум сигурна. Ако е тој, го знам како енергичен човек.

- Кој? Ова осаменово човече? – ме прашува тој. 

Не обрнав внимание на забелешката. „Човечето“ продолжи по патеката истапкана во тревникот помеѓу МАНУ и МКЦ. Веројатно се подзамисли дали да продолжи кон МКЦ и да види што се случува, но сепак се откажа од идејата. Продолжи да се движи во правец спротивен од местото на кое стоев, влегувјќи така во клишеизирана меланхолична слика: згрбавено човече полека се движи по истпкано патче. Станува сива дамка, па се изгубува полека и некако тажно.

29.05.2013

Градот не е град!

Одамна немам седнато да напишам текст во афект, буквално се тресам од потребата да го направам ова. Еве на пример овој, дел го пишувам накрај, откако главното помина. Сега можам на мирно да седнам и да го склопам текстот инспириран од статијата на Влада Урошевиќ „Денови без град“, пишувана во годините по скопскиот земјотрес, а објавена пред три дена на порталот Окно.

Градот веќе не е град, ми ѕвони во глава како сума сумарум на сето она што сум го собирала во врска со актуелните и не толку актуелни случувања во градот Скопје. Еве што пишува Урошевиќ:

„Разбудени среде урнатини, сè уште не сфаќавме дека она што до тоа утро беше град, сега веќе е, отстрана гледано, неупотреблив, несмасен украс фрлен врз јулската земја. До нас сè уште не беше стасана помислата дека повеќе не можеме да се сметаме за жители на еден град кој дотогаш беше наш: тој ја беше изгубил својата основна намена - способноста да ни даде покрив над главите, и сите ние бевме само збир луѓе што сè уште ги поврзува за едно место нешто помеѓу должност и сентименталност.

Уште не беше наполно јасно дека градот веќе не е град...“

Јас вака се чувствувам за мојот град. Како град кој не е град. Така го гледам неговиот идентитет и мислам дека прво што треба да направам е да го прифатам тоа. Мислам дека треба сите да го прифатиме тоа. Дека градот не е град. Да прекинеме да живееме во носталгија и сентименталност. Да сфатиме дека живееме во еден град кој не беше/не е тоа. Сурово е. Да! 

Ова нема никаква врска со т.н. проект/визија/симулација Скопје 2014, ниту пак со сечењето на сите дрвја во градот и нивна замена со цветни грмушки во форма на куче или други животни, нема врска со ниту една глупост што се случува во последниве години... туку е обратно, тие глупости се случуваат заради тоа што Скопје е градот кој не беше/е тоа. Да не беше така, немаше ништо од сето ова да се случи. Го дозволивме тоа! И сега треба да прифатиме дека Скопје не е град и да тргнеме од таму. Со колку и иронија, цинизам, пркос, дрскост, полемичност, отвореност и да треба.

Затоа што кога ќе помислам дека само пред пет години кога едно лето поминав во Италија, во моментите при крајот на август, кога веќе сакав да се вратам дома, во носот постојано ми се вртеше мирисот на липа. Тоа за мене беше Скопје. Дома, таму каде што ми мириса на липа. Таму каде што уживам во зајдисонцето на Партизанска, каде што обожавам да одам пешки дури и кога е премногу ладно или премногу топло. Нешто слично и за Урошевиќ било знак дека градот одново стануваше град:

„Градот бавно и незабележливо одново стануваше град. Мигот кога тоа конечно се случи не може прецизно да се одбележи. Впрочем, тој миг е за секого поинаков и друг. За мене тој миг се случи во една вечер во која сè уште се чувствуваше последниот топол здив на тоа толку упорно продолжувано лето. Одејќи помеѓу куќите (што денес веќе ги нема) кои стоеја меѓу хотелот Скопје и Работничкиот дом, покрај еден нејасно осветлен двор, застанав. До мене дојде, по толку денови во кои правта на малтерот го убиваше кај сите нас чувството за мирис, пробивајќи се низ острата бела прав која сè уште го исполнуваше млакиот воздух, мирисот на печени пиперки: топлиот, интимен, летен мирис на скопските вечери. По ѓаволите, помислив патетично, чувствувајќи се одеднаш во затемнетиот, разурнат град пак како дома, овој град почнува одново да прилега на себеси“.

Сега кога ќе помислам на оваа моја асоцијација станувам бескрајно автоцинична, се мавам себеси по тој глуп нос и таа глупа глава и се тресам од нервоза зошто тоа се случува, но морам да прифатам, дека градот не е град. Дека деновите без град траат, веројатно циклично се повторуваат, но исто така можно е и да се тука постојано, а ние да се залажуваме дека тоа не е така. Но, градот не е град. Треба тоа да се повторува како мантра, додека не стане јасно и од тука да се тргне.

Вафли и пиво

Влеговме во кафеаната пред чиј влез имаше голем вол. Лево од влезот, поставен на куп сено. Името на кафеаната – Амадеус. Ни рекоа дека таму ги има најдобрите ребра на скара во Брисел. Бевме сите петнаесет колеги од семинарот. Внатре: маси од двете страни и еден мал тесен простор за движење. Како во воз. Ентериерот беше рустикален (за да го оправда полнетиот вол надвор!?), дрвени маси со чаршави на црвени и бели квадрати. Келнерите нè упатија во другиот дел од кафеаната: по неколку скалички, па лево. Идентичен ходник како претходниот, паралелен со него. Најнакрај, најдовме поголема маса. Не сакам да сум тука, ова е место за туристи. Јас не јадам ребра. Тебе не те гледав. Поточно: не те чувствував. Беше тука, седеше некаде десно на спротивната страна од масата, нарача ребра и пиво, малку зборуваше со колегите до тебе, излезе неколку пати на цигара, не ме погледна. Ни јас не те погледнав (ова го забележав од страна, споредно, со периферниот дел на погледот). Нарачав компир во фолија – единственото јадење без месо – и пиво. Се радував на пивото и малку зборував со колегите околу мене. Се зборуваше за тоа каде ќе се оди подоцна. Го спомнаа оној клуб, исто така прилично туристички, со послужавници со марки на пиво на ѕидовите и таванот. Не сакав таму. Решив кога ќе заврши оваа вечера да се вратам во хотелот. Можеби и да прошетам малку низ улиците.

По извесно време, што ми изгледаше вечно, станавме и бучно излеговме од Амадеус. Без збор се одделив од групата и тргнав во спротивната насока. Ти тргна по мене. Сега ме гледаше, не прашално, туку со олеснување и со доза на барање дозвола. Немо ја свртев главата напред и ја спуштив. Како кимање. Одевме тивко некое време. Како две сенки. Знаев каде одам. Ми кажуваа за едно убаво место, бутнато во тесно уличе – паб во куклен театар. Ги поминавме долгите и тесни улици преполни со кафеани, продолживме уште малку право и таму некаде, по неколкуте слаткарници, навистина се појави едно мало бело уличе што завршуваше во ѕид со голема дрвена врата. Изгледаше празно. Но, кога ја отворив вратата, внтре нè дочека благ џагор и прекрасна топло жолта светлина. Нарачавме пиво. Јас црвено, ти некое светло. Но и светлото белгиско пиво е прилично густо и силно. Се осетив целосно мирна. Ме гледашe насмеано и зацрвенето. Можеби и јас така те гледав. 

- Зошто не јадеше ребра? – го слушнав твојот глас.

- Убави беа? – ти одговорив со прашање.

- Па, да. Не сакам јас многу ребра, но ми се јадеше месо – се насмеа.

- Не јадам ребра.

- Зошто?

- Не ми се допаѓаат, жилави се и не сакам да јадам со раце. Би пиела пиво по цел ден – се насмеав сега јас.

Се запознаа претходната година на еден ваков сличен семинар. Во Рим. Тој работеше во организација за деца. Претежно им држеше часови по јазик, цртање, граѓанско образование на дечиња до десет години. Оттогаш, некако преќутно, како случајно, ги бираа истите конференции и семинари. Сега се погоди да се на два исти едноподруго. 

Следниот ден тој одеше во Белград да ја посети тетка си, а таа си продолжуваше во Скопје. Доцна попладне ќе слетаат на аеродромот во Белград и ќе го фатат автобусот кон центарот. Ќе дојдат до автобуската. Таа ќе си купи карта за Скопје. Можеби ќе испијат едно кафе додека го чекаат автобусот. Тој ќе ја испрати и ќе се упати кон станот на тетка си. Нешто ќе се смени. Нешто веќе се смени. 

Тоа што ги тера да се однесуваат како сенки беше една мала, речиси неважна случка. Сосема вообичаена, мала случка. Претходниот ден, пред овој со Амадеус и куклениот театар, беа излезени на паузата за ручек. Си купија пржени компири од киоскот на блискиот плоштад. Додека чекаа да се оладат, дувајќи де во компирите де во прстите што го држеа фишекот, таа го бакна. Тој беше толку блиску до неа, се смееја, беше ладно наоколу и врелото во рацете. Тоа беше толку мал бакнеж. На крајот на усната, на самото ќоше. 

Прво ти се насмеа или тоа беше инерција од муабетот што траеше. Прво јас се повлеков изненадена од тоа што го направив. Потоа ти се повлече, а јас се насмеав. Во таа благо панична атмосфера, несакајќи ни се допреа и прстите што ги држеа фишеците со компири. Е, тогаш станавме одвоени сенки. 

- Што правеше денес? Не те видов по последното предавање – праша, отпивајќи од второто штотуку донесено пиво.

- Бев во музејот на Магрит...

- Стварно!? Кога? И јас бев.

- Па веднаш кога излеговме. Бев до хотел да ги оставам брошурите и отидов пешки. 

- А, веројатно јас сум стигнал пред тебе. Веднаш фатив метро.

- И како, ти се свиѓаше?

- Интересно. Лавиринтски.

- Да, баш лавиринтски. Јас кога сум се симнувала надолу со ескалаторот за да дојдам до почетокот на музејот, ти си се качувал нагоре со лифтот кон првата сала... 

- ... а кога јас сум се симнувал надолу по спратовите, ти тогаш си влегла во лифтот.

- Не го прави тоа! Никогаш немој да го правиш тоа! 

- Што, тоа?!

- Да се плашиш од мене...

- Не е тоа...

Си ја намести устата да каже „Што е?“, но не кажа. Не беше спремна на сите одговори на тоа прашање. Немаше идеја што би можел да одговори. Не сакаше да има. Барем не таа вечер, кога се осеќаше мирна, смирена, на сигурно, како штотуку излезена од лавиринт. 

Нарачаа уште пиво. Таа пиеше црвено, па уште едно друго црвено, па на крај црно. Тој остана на истото. Го сакаше тоа некое негово пиво. Зборовите прекинаа да им имаат тежина од значења. 

Кога некого не знам доволно добро, а го осеќам близок и сакам да го запознаам, како ти еве на пример, тогаш сакам да знам во секој момент од денот што прави. Не да те прашувам, а сега што правиш, не да се слушаме постојано, туку едноставно да знам. Да замислам, да ја сложам слагалката од тоа што ми го кажуваш. Не мора ни да е точно, само да го имам чувството дека е тоа. Како некоја сигурност. Дека разбирам што би направил.

Си дојдоа во хотелот со раце полни свежи и топли вафли. Секако, вафли, белгиски помфрит, вафли и пиво, тоа е клишето кое секој кој доаѓа во Брисел треба да го помине. Собите им беа една до друга. Таа застана пред својата, го бараше клучот со слободната рака, во другата сè уште го држеше чиничето со вафли. Тој тргна, па застана. Не се гледаа. Ѝ падна клучот. Реши да ја дојаде вафлата, па да влезе. Тој стоеше на два метра од неа, со рацете во џебот го допираше својот клуч и гледаше во фотографија на некој зимски пејзаж на ѕидот до својата соба. Две сенки. Се сврте кон неа во моментот кога таа ја отклучи вратата. Му рече „добра ноќ“, но без да го погледне влезе во собата. Тој на прстите го осети истото чувство како претходниот ден, кога се допреа држејќи ги топлите фишеци со компири. Се сврте и влезе во својата соба.

Веднаш легнувам на креветот. Ти прво палиш светло, па ги миеш дланките лепливи од вафли. Потоа што? Се тушираш или се пакуваш? Не, рече утре рано ќе се спакуваш.... Што? Ги облекуваш пижамите без да се истушираш, без да ја измиеш шминката и се фрлаш во креветот? Дали, за да заспиеш полесно, пушташ телевизија? Или сакаш тишина и темница? Го слушаш ли мојот телевизор? Јас не можам да спијам во тишина и спијам со отворени завеси. Го знаеш тоа? Сакаш да знаеш што правам... Не можеш никогаш да дознаеш. Никој никогаш не знае. Одвоени сенки. Не го прави тоа? Немој да го правиш тоа?

*

- Ѝ се јави на тетка ти? – го праша таа кога се сместија во полупразниот аеродромски автобус за центарот на Белград.

- Да, ме очекува после 8. Ќе те испратам, па ќе одам. 

- Ја мразам автобуската во Белград.

- Да, гадна е.

- А да одам со воз? – рече таа како да размислува на глас.

- Ќе заглавиш до сабајле со воз, ако и има сега...

- Па и со ова автобусите на Ниш експрес, 9-10 саати пат...

- Ако сакаш оди со воз, ќе провериме.

- Ти до кога си тука?

- Не знам, неколку дена.

Се симнаа пред железничката станица. Таа ја отфрли идејата да оди со воз, сепак многу е подолго. Купи карта за следниот автобус. Поаѓаше за пола саат. Додека го убедуваше да ја остави и да оди накај тетка си, си мислеше колку би сакала да си најде некое заборавено чоколадо во ранецот. На крајот, таа сепак го убеди, излезе на пероните, го најде автобусот за Скопје, го остави куферот во багажникот. Тој веќе беше дојден до оградата крај нејзиниот перон. Си мафнаа. Во прстите – истото тоа чувство од пред два дена.

Додека таа се смести во своето седиште и пробуричка во ранецот, тој веќе чекаше на семафорот пред железничката и со слободната рака буричкаше во страничниот џеб од својот ранецот. Сè уште ѝ се јадеше чоколадо. Знаеше дека има таму од чоколадото што го купи на аеродромот.

Првично објавен на блогот Challenge Future Chapter Skopje, на 23 декември 2012.

Тетратчето и времето

Август 2010

1. Не знам како да ги поврзам двете чудни случки од вчера. Не знам ни колку се чудни. Не знам ни дали би требало да барам поврзаност меѓу нив. Не знам ни дали би послужило тоа за нешто. Не можам ни да ги напишам. Нема да ги напишам. Треба да одлежат, да се преработат, да се извлечат сами од себе, да станат приказна, да добијат форма. Вака се само импресии кои многу силно ти стојат пред очи, но силното чувство бледнее кога ќе се обидеш да ги опишеш. Рационално да ги срочиш во зборови. Или не треба да е тешко или не го наоѓам начинот, или не сум способна да ги напишам?

2. Кога читаш по пет-шест часа на ден, а и онака не си многу по зборувањето, многу е веројатно, попладнето по читањето да ти кажат: не се откажувај од зборување!

3. Често кога изгледам како да сум длабоко замислена, всушност не мислам на ништо. Гледам наоколу или сум сконцентрирана на ветерот што ми дува в лице. Но, баш тогаш, кога го напуштам текот на моите мисли, како лизгач на мраз, кој од никаде изведува три скока едно подруго, доскокнува некоја прилично изненадувачка мисла. Веројатно другите од текот на мислите не успеале да ја победат мојата незаинтересираност...  

Декември 2012

4. Чекање! Особено во сабота попладне кога ГТЦ станува река и тече од луѓе, деца што врискаат... Ракавиците ми се цели со туфни, си извадив едно ластиче од ластикот и сега морам нови да си купам. Има и кучиња и кеси, костени, крештави деца со балони, пенкало кое не пишува како што треба, тефтерчето е нерамно... воопшто се осеќам многу нелагодно. И циганчиња што просат. Костените убаво мирисаат барем. Други чекачи. Пред мене сувенири од Македонија: шлемот на Александар и знамето на НАТО. Уште пет минути. Врапче се пикнало во една грмушка како во кафез. Една нестрплива девојка шетка и врти на телефон. Луѓето не знаат да чекаат. Не, не сум немирна заради чекањето, туку заради хаосот. Саботниот трговски хаос. Луѓето не знаат да чекаат сами или зборуваат на телефон или пушат цигара. Јас обично сум чудакот со тефтерчето. Така го напишав и првиот расказ. Чекајќи, тука во ова мало тефтерче што собира едвај 10 зборви на една страница. Замисли Пруст да пишувал во вакво тетратче!

Февруари 2013

5. Седеше сама во лобито на хотелот додека другите правеа што имаа за правење. Обично таа чека додека другите живеат: така си мислеше кога беше депресивна и лута на себеси и на својата мрза и безенергичност. Но, кога се осеќаше убаво, сфаќаше дека тоа седење не е губење време. Тогаш тоа ѝ беше одмор на умот, одмор од другите, соочување со себе, губење во своите мисли... Тогаш го земаше тефрерот во своите раце (да алузијата со иднината е намерна) и пишуваше и најчесто од тоа излегуваше нешто добро.

Раскази во чекање

Расказите на чекачот

Помеѓу две погледнувања во саатот

Затоа што, сфаќаше, дека смислата не е смао во трката со времето. Да се направи што е можно повеќе во што е можно помалку време. Ако не - губиш време. Ѝ беа потребни тие моменти на „губење време“. Го осеќаше како поминува покрај неа заедно со сите „пропуштени“ можности и авантури. Ѝ беше потребно да седи сама во лобито на хотелот за во таа „загуба“ да го осети времето. Тоа беше една комплексна, конфликтна состојба во која, меѓу другото, доаѓаше до израз и нејзиниот мазохизам. Наоѓаше задоволство во тоа да си ускратува работи кои другите сакаат да ги прават и ги прават додека таа седи во лобито на хотелот и го пишува ова.

Раскази на пропуштеното време

Во потрага по загубеното време (?!)

Разликата е што Пруст се сеќава, а таа во реално време го чувствува загубеното време и го негира, му пркоси, не е битно, само сака да седи и да го осети и да пишува...

Синоличка и житен клас

Лина се роди од синоличка. Баба ѝ од житен клас. Кога беше мала често ги поминуваше распустите кај баба, не на село, туку во центарот на градот. Баба ѝ живееше во една од најубавите згради во Скопје, таа со квадратен внатрешен двор во кој се влегува од голема црна метална порта па низ неколку редови од големи столбови. Станот на баба ѝ е на најгорниот кат, во влезот карши столбовите. Во спарните летни вечери, седат со баба на ниски дрвени столчиња, меѓу саксиите со мали патлиџанчиња, пиперки и сардели. Балконот е тесен и омеѓен со не многу висока ограда од црни дебелки шипки. Бидејќи трите шипки кои ја прават оградата се поставени на големо растојание, за заштита, на оградата е додадена мрежа од метална жица. Низ баклавите на мрежата, точно на висина на окото, кога се седи на малите столчиња, лебди светилката. Точно на средина над дворот. И една таква вечер, додека светилката како театарска сцена го осветлува дворот сосе дрвените лулашки, во темнината на балконот, не е воопшто чудно, ако се погледне внимателно, да се видат мала синоличка и извишен житен клас.

Уште од почетокот на летото, баба оди до некоја трафика и заедно со весниците зема и програма за Скопско лето. Никогаш потоа, кога Лина порасна, не сфати во која трафика има програма за Скопско лето. Баба ѝ секогаш имаше. Па така, приквечер, кога топлото ќе попушти, баба ѝ знае да испука пуканки, да ги стави во кесичка, па во чантата. Потоа го облекува летниот темно розев фустан со црни папратови листови, а Лина ја облекува во кратки зелени панталонки и портокалова маичка со мајмунче (сукња или фустан не доаѓаат во предвид). Ја зема за рака, полека се симнуваат по скалите осветлени со цел ѕид мали правоаголни прозорци и облеани со мирис кој, потоа секогаш на Лина ќе ѝ предизвикува носталгија. Тоа е мирисот кој некои несонувачи го викаат мирис на старо. Глупости. Така обично мирисаат скалишта на некои постари згради поплочени со тој сив мазен материјал кој изгледа како од него да ѕиркаат милион мали каменчиња. Излегуваат од задниот излез, па покрај зградата на улицата. Од десна страна им остануваат ниските дуќани. Во еден се продаваат кори. Другиот е нешто друго, некоја работилница. Не е битно што. Битно, таму секогаш има многу мачки и една жена, постара, чудно - помалку лудо - облечена, со темна виткана коса и стаклено око. Била поранешна мисица, вели баба. Од тесните улички зад трговскиот центар Буњаковец излегуваат на Партизанска. Зад нив ги оставаат остатоците на летното зајдисонце, а тие продолжуваат кон плоштадот.

Концертот е закажан на импровизираниот брод од дрвени греди изграден под Камениот мост. Влезот на бродот е од другата страна на мостот, на кејот каде лежи големото црно сидро. На малиот дрвен брод се влегува преку мовче направено од истите греди. Таму баба ѝ се наоѓа со неколку пријателки сите дојдени со своите внуци. Концертот веќе не е битен, за Лина и за нејзините нови другарчиња. Тие се на брод. Има едно чудо неверојатни работи што можат да се случат и направат. Бабите се цело време на штрек: овој брод под Камениот мост нема гуми за спасување. Што ако на некое внуче занесено во играта му се причини дека бродот е поголем од тоа што е?

Преку ден, во темнината од ролетните, Лина најмногу сака да си игра со шпилот карти. Сликите на дамите и кралевите од картите на баба се чудесни. Лина најмногу ја сака дамата пик, но баш таа карта од синиот шпил се изгуби. Црвениот шпил се чува во фиока за да не се расипе и тој. По неколку години - тоа беше многу весел ден за Лина - баба ѝ и дозволи да си игра и со црвениот шпил. Ја беше заборавила дамата пик. Навистина беше најубава, со црна мазна коса и блага, одмерена насмевка, за разлика од лошата кралица, дамата баклава, со остра и подмолна насмевка. Многу приказни се плетеа од овие хартиени ликови во топлите летни пладниња, додека баба плетеше топли џемпери и шалови. Бајките добиваа правоаголна форма.

Еден ден, Лина сфати дека баба е болна. Баба доаѓаше многу почесто кај нив и мораше да се одмора. Кога ѝ падна косата, Лина беше целосно свесна дека нешто навистина сериозно се случува со баба, иако не знаеше што. Имаше девет години. На децата не треба да им се кажуваат сите работи со вистинското име. Кога нештото ќе се именува станува стварно. Но болеста неминовно е тука, во слабоста на баба, во косата која почна да ѝ паѓа. Некое неодредено време, баба носеше перика. Рамна темна перика, а нејзината коса беше виткана и посветла. Но, периката ја носеше само за пред луѓе. Дома си носеше црвена марама. Не помина многу време и косата почна повторно да ѝ расте. На Лина ѝ олесна.

Кујната на баба почна да мириса на секакви чаеви. Постојано си правеше домашни чаеви, кои беа со одвратен вкус, па не ѝ даваше на Лина да пие. Ги пиеше од едно кафено стаклено шише кое секаде го носеше со себе. Мајка ѝ на Лина знаеше да каже, кога сите на маса, на некој семеен собир ќе ги кренат чашите со вино или пиво, баба си го вади шишето и си сипнува од својот чај за да наздрави.

Секој викенд баба одеше на различни излети со група пензионери планинари. Еден топол летен ден, кога тие прошетки почнаа да се проретчуваат, баба ги однесе Лина и мајка ѝ во селото во кое живеела кога се омажила. Живеела во кметовата куќа, која се наоѓа на една возвишинка, во непосредна близина на школото кое е на соседното ридче. Куќата е со приземје и кат, сега целосно разрушена и обрасната од суви и високи треви. Баба ѝ, веќе тогаш многу ослабната од болеста, тој топол летен ден, ѝ ги раскажуваше на Лина, приказните за животот во таа куќа. Тие оживуваа пред очите на Лина, во топли тонови. Звукот се губеше и се спојуваше со шумот на тревите и пиштењето на летните инсекти. Ѝ кажуваше како се месел леб за цела недела крај оганот и се редел на ленени крпи на една греда. За куќната змија која живеела во подрумот, ако ја убиеш значи несреќа во домот, за чешмата...

Некогаш во спарните летни попладниња, веќе пораснатата Лина, знае да скршне од Партизанска во малата споредна уличка и да се упати кон дворот на зградата на баба. Го подига погледот. Воопшто не е чудно, тогаш, ако се погледне внимателно, да се видат мала синоличка и извишен житен клас. Сеќавањата на Лина за баба ѝ се редат во низи од слики, мириси и меки џемпери. Звуците, пак, одамна се претопиле во шум на житно поле, разбранувано од ветер.

Зошто баш Загреб?

Не сум сигурна од кога потекнува мојата фасцинација од Загреб. Долго пред да го посетам, за него дознавав од филмовите на Далибор Матаниќ: Fine mrtve djevojke, Sto minuta Slave и Volim te... од прекрасниот документарец Sretnodjiete, посветен на музиката и културата на новиот бран во Загреб – музика и движење неразделно поврзано со градот, следствено или првенстевно не е баш јасно, музиката на тие бендови стана дел од моето секојдневие. Потоа и граѓанските акции за бесплатно образование – окупираниот Филозофски, па за гаражата што требаше да се гради на Цветниот плоштад и протестите организирани од иницијативата Право на град и Зелената акција... ме фасцинираа со начинот на кој функционираа и креативноста во акцијата и ги следев како да сум таму. Не сум сигурна ниту зошто баш Загреб, од каде Загреб. Не верувам дека има некоја посебна причина, едноставно, случајно сум го одбрала.

Но, никогаш не бев отишла во Загреб. Мојата блага опсесија си траеше и тлееше и кога, пред три години, првпат можев да одам, бев и возбудена и вознемирена дека сето тоа што сум го слушала, читала и замислила за Загреб, ќе се покаже дека е илузија и ќе се сруши кога ќе излезам надвор од автобуската станица. Но, не се случи тоа, напротив. Ме фасцинираа нови работи: ненапнатоста и лежерноста на луѓето, вкусот на кафето со млеко („нашето“ макијато) направено со Франк еспресо, достапноста на градот и движењето низ него со уживање... Тогаш бев во февруари, автобусот Скопје – Загреб пристугнува некаде во 6 часот наутро, па стигнав во темни мугри малку пред да се раздени. Стихот Kada Zagreb izranja iz sna од тогаш засекогаш ми е врежан кога ќе помислам на Загреб.

Овој пат, три години подоцна, одам во лето, изгрејсонцето нè стигнува на некои десетина километри пред Загреб, но повторно тој стих. Не знам како оди понатаму, не знам ни која песна е... нешто со кондуктери, трамваи и фрикови... Радосна сум. Не само заради градот туку и заради причината која ме носи таму: концерт на The National, за кои да мислам и мислам нема да ми текне поубав град каде би ги слушала пред Загреб. Повторно случаен избор, интуитивен.

Музика, пиво и музеи

Секој престој во некој град создава посебен вид на спомени, од него си понесуваш сувенири кои никаде никогаш никој не ги спомнал во туристичките водичи, ниту пак можат да се искусат при посетите со организирани тури. Кога сам откриваш нов град, секое ќоше, секој мирис, случајна посета на музеј, паб или концерт може да стане спомен кој неочекувано ќе те следи долго. Па така, The National, разбирливо, беа саундтракот на престојот; хортензиите станаа личен симбол за Загреб: ги имаше секаде, во нашиот двор (розеви), во паркот Зрињевац (бели) и на еден куп други сокриени или отворени места; мирисот и вкусот на Франк Супериоре еспресото со млеко испиено во кафéто на Музејот на современа уметност е личен спомен за мирисот и вкусот на Загреб, заедно со прекрасните пива од пивницата Mali medo на Ткалчичиќевата улица.

Музејот на современа уметност во оваа посета инспирирана од музиката на The National се вклопува многу природно и ненаметливо. Прво, сместен е далеку од центарот, на половина час возење со трамвај (може да се фати број 14, од пред Hrvatsko narodno kazalište, кој оди по Савска, до реката Сава, потоа врти по Дубровачка Авенија и на втората станица по загрепскиот Велесаем е станицата МСУ). Патувањето до оваа претежно резиденцијална и комерцијална област, со огромни булевари и зелени површини, може да даде нова нијанса на градот кој го знаеме само во неговиот центар. Разликата што се чувствува кога ќе се помине под железничката пруга е голема – нешто како таа линија: Железничката, хотелот Еспленад и Ботаничката градина (кои го означуваат крајот на центарот на Загреб на јужната страна), да претставува реска граница, зад која градот се развивал на сосема поинаков начин. Но, музејот супер се вклопува во тоа опкуружување, со својата фасада од плексиглас и широкиот простор пред влезот на кој има надворешни уметнички инсталации. Првото што се забележува уште од трамвајот е тобоганот, во средината на музејот. Идејата е: ја разгледуваш постојаната поставка, завршуваш и наместо да ги бараш скалите, можеш да се спуштиш со тобоган долу и веднаш да си седнеш во кафéто и да се напиеш кафе имајќи ги сè уште пред очи и во глава делата што си ги видел. Самиот тобоган е дело на уметникот Carsten Höller специјално нарачан за музејот. Постојаната поставка на музејот е концепирана тематски не хронолошки, во привремен распоред обединет под името „Збирки во движење“. Ова ми се виде многу интересно затоа што во една соба или еден дел од музејот можеш да најдеш поврзани дела меѓу кои ниедно не штрчи и шетањето низ музејот забавно искуство.

Сеедно, впечатокот што ми го остава Загреб е впечаток на нормален град. Во најубава смисла на зборот. Не обичен град. Само нормален. Секоја градина, плоштад, зграда, тезга, трамвај и човек имаат своја јасна поставеност, која не пречи, не е нападна, која е во склад со околината, која е само присутна, незаобиколна. Ништо не ти пречи на видот, не треба да се поместиш во десно за да видиш што има лево, сè што треба да видиш, мириснеш и почувствуваш во одреден квадрат од градот е таму каде што баш и треба да биде. Не знам, веројатно претерувам. Но тоа не е битно. Чувството на разлика помеѓу мојот град и Загреб е пресилно, токму во оваа смисла. Шокот кога се враќам во Скопје по престој во Загреб не можам да го опишам и да сакам. Загреб е град во кој фасадата е направена од плексиглас ако треба да биде направена од плексиглас; хортензиите растат на поголемки теписи од зелена искосена трева, надвиснати од огромни стари чинари во паркот во кој традиционално постои еден обичен железен летниковец каде се одржуваат концерти; јагоди, малини и капини се продаваат на една тезга на работ на Cvjetni trg; а наоколу гледаш луѓе со китка лаванда во рака... Знаеш кое годишно време е и кој историски период. Јасно е и лесно. Ненападно и природно.

Пост број 10

Не дека имам цел и желба да бројам, туку можам да ја видам бројката на постови веднаш штом го отворам блогспот.ком. Па си реков, една ваква заокружена бројка би можела да се означи. И во таа чест, еве еден пост за постовите.

Блогот кај нас направи бум некаде пред 7-8 години, кога блогерите беа присутни во телевизиски емисии и како колумнисти во печатените медиуми: на пр. „Неделно Време“ (неделник на веќе непостоечкиот дневен ведник „Време“) отстапуваше две големи страници за колумни на блогерите. Блог платформите денеска се лесно употребливи за тематски или општи информативни портали и онлајн весници, како и за ќошиња посветени на колумни во склоп на постојните информативни сајтови. Непосредноста и секојдневноста на Facebook и Twitter го преземаа приматот – еве и јас, ги ширам текстовите од мојот блог преку другите социјални мрежи. Ова ги става блоговите некако како во сенка, во заветрина, што овозможува да бидат преобмислени, да се направи пауза од нагли промени и да се искористи тоа што веќе го носат со себе.

Блогот може да биде дневник, нотес, плејлиста, лексикон, скрапбук, книга со есеи, раскази, секакви преводи, весник... Без разлика што ќе биде, самиот медиум бара авторот да има личен пристап, самиот те тера да пишуваш на одреден начин, да вметнеш лични приказни и примери, да внесеш проѕирност во начинот на кој се создава текстот, да овозможиш увид во она што се случува во главата... Секој пост во себе, не задолжително, но најчесто, го содржи и неговиот making of…

Индивидуалност и расцепканост, многу повеќе го опишуваат блогот, отколку да кажеме дека тој е само простор за искажување на својот став, денеска многу лесно е да се искаже став на кој било начин. Блогот дава можност сам да го уредуваш, да го претставиш ставот и да се заплеткаш помеѓу термините јавно и приватно, за да сфатиш, дека кога застануваш со еден текст, слика, песна на интернет, настапуваш јавно и имаш одговорност. Многу повеќе отколку на Facebook, што сега е веќе секојдневна алатка, овде сфаќаме дека тоа што го кажуваме го кажуваме во некој етер, некој го чита, до некого допираме и останува подолго, имаме можност да направиме влијание – потребно е да сме одговорни!

Блогот е еден поглед на еден човек. Секогаш различен и неповторлив. Како таков, тој дозволува да се пишуваат и потешки текстови. Но сепак, за мене, и тешките текстови не треба да бидат тешки, треба да се пишувани за поширока публика, не за специфична. Не е потребно да се употребуваат прецизни термини за да биде јасен некој концепт, може тоа и на поинаков начин. Луѓето се плашат да објавуваат потешки текстови, затоа што тие не носат со себе голем број на кликови – публиката не ги сака (!?). Да не генерализираме дека секој лесен текст треба да биде неписмена вест од две реченици. Па, сепак тие се најнајбројни. И затоа секој ден на мојот home page ме дочекуваат само исти исти исти вести од еден ред со десет граматички грешки во тој еден ред и со потекло од исти исти исти портали кои се појавуваат секој ден. Кога сето ова доаѓа преку глава, логично следува: не ги читај, пишувај!

На мене ми е најјасно на светот дека оваа состојба е наше секојдневие и не ни помислувам на некој радикален пристап на укинување. Тоа е во ред. Сосема во ред. Но, секогаш ме замислувале две работи: како да навигирам низ сите тие информации, кои ми се крајно непотребни и како тие кратки мали вести ја потценуваат публиката. И сфаќам дека пристапот мора да биде современ. На луѓето им е здосадено од напорни, спори текстови кои се пишувани како за пред најмалку 20 години кога информациите не нè бомбардираа така како денес. Треба да бидеме современи и снаодливи. Современи во пишувањето, снаодливи со навигирањето на информациите.

И решив да пишувам блог, да придонесам кон објавување на уште повеќе информации – колку ова и да изгледа иронично, може да биде и вистинскиот начин, кон едно средување на тие информации, копање на свој пат, канализирање и редење во главата. Мојата глава. Со создавање на мое место среде тој сајбер простор полн најразлични текстови, си го фокусирам моето лутање низ информациите, си го наоѓам патот, ја пишувам мојата приказна и се надевам на идни вкрстувања на патишта и приказни на други луѓе. Ова е мојот начин, да го доловам погледот на еден човек.

Лесно како цртичка на „е“

Страница со убаво испишан текст. Точна реченица, со внимателно избрани зборови, при што се внимава на звучноста, на поставување на еден збор до друг, на нагласувањето на одреден збор. Окото не смее да се мачи додека чита, умот не смее да се навраќа за да сфати, сè треба да тече природно и јасно. Тоа е за мене добро напишана страница текст, на каков било текст. И не е само до доброто пишување. Јазикот е многу повеќе од средство за разбирање меѓу луѓето или пак средство за добро пишување. Јазикот е свет. Без разлика дали е пишан или говорен, тој е свет за себе кој создава светови; кој кажува многу, дефинира, определува. Ме определува мене, тебе, ова време денес, она од пред години и децении, тоа што ќе дојде. Тој е богатство кое го сфаќаме здраво за готово, нешто што доаѓа природно, само од себе, го користиме во нашите дневни обврски, во секојдневните проблеми што ги среќаваме, во убавите вести кои ги читаме, во најсреќните моменти, тој е ние. И многу слично како и со себеси, така и со него постапуваме. Деструктивно, невнимателно, неодговорно.

Која е разликата помеѓу „се“ и „сè“? Зошто е битно наводниците да се пишуваат „“ наместо ““? Зошто е битно да посветуваме внимание кога ќе напиешеме една реченица, кога ќе објавиме една реченица? Од кога стана побитна веста од тоа како таа е пренесена? Само на мене ли ми пречи кога гледам крајно неписмен текст објавен во дневен весник? Лошо преведен текст, лошо составен текст ми ги напаѓа ушите како кога со влиљушка се гребе по чинија. Правилата се битни. Тие ја даваат структурата, тие ја создаваат рамката во која се создава тој свет. Ни ја даваат структурата на нашето мислење, во крајна линија.

Првично граматиката на нашиот јазик, структурата, корпусот на правила, ги осознаваме интуитивно, како мали, кога го учиме говорниот јазик. Тогаш светот добива име. Во исто време додека учиме да дишеме, јадеме и да се движиме во просторот, да го осознаваме допирајќи го или мирисајќи го, ние го учиме и јазикот. Та-те, ма-ма, па-па... Марија. И влегуваме во светот. Тоа е нашата иницијација. Без тоа знаење не можеме да преживееме! Светот добива име ние добиваме име.

Со јазикот го добиваме првото изразно средство. Првиот механизам кој ни овозможува да ги искажеме нашите чувства, ставови, стравови и да бидеме разбрани. Првиот комуникативен механизам, кој е најважен за прифаќање на сите наредните, затоа што јазикот и усвојувањето на неговата конструкција ни ја дава основата на која ги надградуваме перцепцијата и восприемањето на светот и неговото разбирање и ни ги дава механизмите за да влеземе во него, да учествуваме, да комуницираме. Ни го дава контекстот!

Кога ќе научиме да читаме, почнуваме рационално и свесно да ја восприемаме структурата на јазикот. Пишуваме, одговараме на прашања, расудуваме, размислуваме, се изразуваме. Јазикот од само именувач на светот станува идентитет. Го разбираме како определувачки фактор, нè дефинира. Ние, наспрема тие/другите. Учиме за разликите на јазикот низ вековите, за тоа како се користел за изразно средство, за важноста на јазикот за зачувување на идентитетот и за изразување на бунт. Јазикот станува симбол! „Слобода или смрт“ извезено на црвено знаме.

Учиме друг јазик. Англиски, најчесто. Го користиме во кореспонденцијата со странство или кога сме на пат во друга земја, за да се разбереме со светот. Не размислуваме премногу подалеку од оваа функција. Но, во некои малечки моменти, можеби сме се запрашале, зошто оваа реченица е ваква а не како во нашиот јазик? Зошто ова зборче оди на крај? Сфаќаме дека странскиот јазик е некоја поинаква песна. Дека тој зборува, исто како и мојот јазик, со гласот од минатото и сегашноста. Од едно специфично минато и сегашност. Исто како и со мојот јазик.

А кога ќе помислиме на имигрантите, луѓето кои во себе содржат два или повеќе јазици, во себе ја имаат границата на две или повеќе земји, култури и народи, сфаќаме дека јазикот со себе, како нераскинлив дел, не ја носи само историјата и културата на еден народ, тој ја изразува и личната историја, култура и патешествијата на еден човек. Содржи милиони различни гласови, акценти, илјадници различни дијалекти, начини на кажување на О, на Ќ, на У, еден куп различни нијанси на чувства, на немири и ставови. Јазикот сум јас. Јазикот се менува. Не сме ние назадни полицајци кои се придржуваат кон правила од пред еден век. Правила, кои и самите се менувале. Не заговарам слепо држење за правила. Јас зборувам за имање свест, дека јазикот сум јас. Дека тој е дел од нас и дека ние го создаваме како што се создаваме себеси. Дека е важен и незанемарлив. Дека една напишана точна реченица не е непотребен луксуз, туку нешто многу важно.

Кога бев на почетен курс по германски на факултет, професорката бараше од нас да напишеме една реченица. Една единствена граматички точна реченица со точка на крајот. Тоа беше голем успех. Една точна реченица со точка на крајот. Беше пресреќна.

Ајде почесто да ја бараме таа една точна реченица со точка на крајот и во нашиот јазик – и нека нè прави среќни.