Патувачка компилација

Престрашно е кога си заљубен. Како да висиш некаде помеѓу себе и другиот. Стварноста станува поинаква, не е повеќе таква каква што била кога си била сама. Светот станува поинаков и го забораваш каков бил претходно. Не е нужно поубав. Само поинаков. Всушност, на моменти е поубав на моменти пострашен. Живееш во екстреми. Нештата се редат во поинаков ред. Мислите во друга хиерархија. Делот од градот каде живее и местата каде го среќаваш – добиваат многу поинакво значење. Таму си на штрек, постојано очекуваш да го видиш, се движиш неспретно, мислиш дека од некаде те гледа. Гледаш на сите други страни освен во неговиот балкон. Се обидуваш да гледаш на сите други страни освен во групата негови пријатели што стои на излезот од барот, безуспешно. Знаеш дека ќе дојде, сакаш да не мислиш на тоа, затоа што мислиш дека ако мислиш дека ќе дојде, тој нема да дојде. Страшно е бидејќи висиш во бестежинска состојба без да знаеш што точно правиш. И кога мислиш дека рационализираш, всушност не можеш со сигурност да кажеш дека е така. Ти си во друга стварност.

Некако слично е и кога ќе излезеш од таа состојба. Забораваш како било внатре. И сега кога ги читам старите белешки, заземам крајно циничен став. Се тргам и од високо се исмевам. Заборавам дека кога сум била таму сум се исмевала на овие прозаични дилеми кои ме мачат сега. И како вечен трагач по рамнотежата застанувам немоќно пред оваа состојба.

И тогаш, од овој целосно интимен цинизам, излегувам надвор меѓу светот со својата иронија и интуиција – овие две се најсилни кога сум сама со себе, тоа е и показател, дека сум сама. И одам на пат. И тоа, по мојот роденден. Родендените и без тоа се чудни периоди. Состојбата на умот е нешто како кога е нова година. Броиме години, устата ја гризе опашката, кругот врти... Без размислување, платив, спакував малку облеки, фотоапарат, фен, четка за заби и книга и отидов на четири дена во Црна Гора. На море. Морето во есен. Не толку морето, колку градовите покрај море во есен се особено интересни – испразнети по летната навала на туристи, во нив останува по некој мештанин, два отворени локала, две поголеми продавници, празни улици и шеталишта и закотвени бродови. Ги гледаш бродовите, сами, без луѓе кои се сликаат и ѕиркаат внатре и се чудиш, дека толку силно доаѓаат до израз.

Утрото по забавата остануваа полупразни пластични чаши, скинати балони, колачиња со размачкан тиркизен шлаг и мачнина од последниот разговор таа вечер. Стануваш порано отколку што би сакала, го собираш ѓубрето колку да го ослободиш шпоретот за да си свариш кафе. Јако турско кафе без шеќер. Потоа ја земаш чинијата со колачите и си пушташ телевизија. Среќа е, тогаш да налеташ на пет епизоди од Сексот и градот на Фокслајф. Потоа повторно ја осеќаш мачнината. Земаш да читаш. До попладне. Некаде подоцна ќе дочистиш. Но, сигурно е, мачнината нема да си отиде ни кога вечер ќе си легнеш, ниту пак кога следното утро ќе станеш и повторно ќе си направиш јако кафе. Не си оди таа така. Доброто е што не се дупнаа сите балони, си велиш додека стануваш со собрана енергија од повеќечасовното одмарање, доволно сме надувале.

А сега сум сама, со една пријателка и полн автобус луѓе кои живеат без иронија и не мислам на ништо освен на бродови. Има нешто убаво во тоа кога ти е јасно што се случува, кога имаш одлучено, ја осеќаш контролата над својот живот и знаеш дека овие денови кога го одложуваш тоа што мораш да го направиш, не се пропаднати денови, тие се во рамки на контролата, не бегаат, не се бесцелни. И само уживаш.

Додека се трудам да видам што е можно повеќе од пејзажот низ прозорот на автобусот, додека овој вози кон Дубровник, сфаќам дека за излегување од одредена заљубена стварност, потребно е да се постави рамнотежа или да се затвори кругот и четири дена на есенско море. 

„Ако за другите семантички фигури важи изреката „едно мислам, друго зборувам“, за иронијата таа би гласела: „едно кажувам, спротивното го мислам“. Основниот и иронискиот поим се поставени во тотална меѓусебна спротивставеност во заедничката ознака. Тие се во директна антитетичност или антоимичност: се вели „баш си добар“ а се мисли „воопшто не си добар“. Иронијата е сушта спротивност во знакот, но не праволиниски туку покомплексно сфатена: неопходен е целиот контекст, од интонацијата на кажаното, до гестовите и артикулацијата, да може да се прочита иронизираната порака. (...) Иронијата е постапка на промена на значењето на сè речено за еден предмет во спротивен правец, во смисла на доведување во прашање на ставање под сомнение и „критика“ на тоа „сè речено“. (...)

Семантиката ги брише разликите мешу означените, поаѓајќи од нив: на парадигматското рамниште на јазикот односите се посложени, повеќедимензионални, повеќенасочни и дијалектични. Расчекорот меѓу означените во иронискиот знак, не оди секогаш во насока на чиста спротивност, туку и на потсмев-подбишега, на автодеструкција или на критика на постојното. Преносот на значењето во иронијата не е секогаш јасно дефиниран интралингвистички однос, туку ја пренесува и ироничноста на самата вонјазична ситуација, на самиот предмет. Имено, не се иронизира само текстот туку и поширокиот контекст.“ 

Катица Ќулавкова - „Фигуративниот говор и македонската поезија“, стр. 125-127

Додека се чита една книга (2)

Откако ќе се прочита

Што останува? Ми се допаѓа кога по завршувањето на последната страница од една книга, се осеќам тажно и се нервирам дека во текот на читањето сум се влечкала, сум оставала неубаво прочитани делови, сум била невнимателна. Ако е добра книгата нема да фалат тие делови, но сепак се туфкам: што ако нешто преубаво сум испуштила!?

Имам прочитано многу од оние книги што ги цитираш потоа, чии слики те следат и ги пронаѓаш во одредени животни моменти. И секоја од тие книги, сега да земам да ја читам нема да ја доживеам исто како тогаш, нема да ги запамтам истите слики, нема да ја цитирам, можно е и да не ми се допадне. Сакам да кажам, за некои книги има точно одредено време, како и за филмови, разговори, дејства. „Мемоарите на Хадријан“ од Маргарит Јурсенар, сè си мислам, е една од тие книги.

Продолжетоци на историјата

Неодамна видов една авионска снимка на Рим, со Пантеонот (изграден во времето на Хадријан) во фокус. Зградите околу него се наредени така како таа голема округла зграда да ги истиснала за да си направи простор. Природно ја следат нејзината форма. Истото се случува со патот околу Колосеумот (завршен 40-тина години пред Пантеонот). Се извива на еден логичен начин околу ова огромно овално здание, дури не се ни изненадуваш кога ќе го здогледаш оддалеку, сосе туристите и тезгите на ширината пред него. Во Рим така се укуткани зданија и споменици од векови наназд. Изникнуваат помеѓу редовите медитерански борови со крошни како печурки. Рим – музејот на отворено со мирис на еспресо! Тоа беше мојот впечаток од овој град кога бев таму пред некоја година.

Ставот на Хадријан за продолжетоците на историјата ме потсети толку на овој мој впечаток од Рим од почетокот на 21-от век. Тој практично кажува дека сè што е направено пред нас треба да го земеме, да го премериме, да го вклопиме, заедно со нашето, новото, кое потоа ќе биде на ист начин превреднувано од идните генерации. Така историјата се продолжува, во редица од подадени раце, преку кои сите сме поврзани. Е сега, ова слика на подадените раце може да биде сфатена и малку патетично или излитено, но, сепак, замислете си ја таа редица на луѓе кои пред нас шетале по улиците, подигале споменици, граделе куќи, палати, сликале и пишувале...

„Дури и таму каде што внесував новини, сакав да се чувствувам пред се како продолжувач. Преку Трајан и Нерва, кои официјално ми станаа татко и дедо, бев поврзан дури и со оние дванаесет цезари што Светониј толку пакосно ги нападна: луцидноста на Тибериј, без неговата немилосрдност, наукот на Клавдиј, без неговата слабост, вкусот за уметност на Нерон, но исчистен од сета глупава суета, добрината на Тит, без неговата безбојност, штедливоста на Веспазијан, без неговата смешна скржавост, беа примери на кои самиот си укажував. Тие владетели имаа своја ролја во човечката исторја; натаму, на мене остануваше да направам избор на нивните дела што требаше да се продолжат, да се утврдат најдобрите, да се поправат лошите, се до денот кога други луѓе, повеќе или помалку повикани за тоа, но подеднакво одговорни, ќе се погрижат да го сторат истото со моите дела“.

Јурсенар во овој роман се обидува да влезе внатре во тој свет, да го реконструира обичниот живот, да ги согледа тие ликови од високото или од ниското општество, како се движат низ Рим, како патуваат, како мислат, се радуваат, умираат. Извлекувајќи го она што е најтрајно, најзначајно, универзално од нивните животи, таа, преку тие фатени раце, доаѓа до Хадријан и ни го донесува неговиот живот, близок, јасен, разбирлив... „тие луѓе, како и ние, јаделе маслинки, пиеле вино, прстите им се лепеле од медот, се бореле против остриот ветар и дождот што обневидува, лете ја барале ладовината на чинарите, се насладувале и мислеле, старееле и умирале“ – вели авторката во својот Бележник. Врските кои можеме да ги воспоставиме со луѓе со кои нè делат векови, можат да бидат подлабоки, отколку со луѓето – наши современици. 

Гласот на Хадријан, гласот на Јурсенар

Бележникот, што го споменував и во претходниот текст, е неверојатна можност да се влезе во главата на авторката. Со него добиваме прекрасен баланс помеѓу гласот на Хадријан и гласот на Јурсенар: нејзините дилеми, патешествието на идејата за романот, долгото спремање, трагањето по вистинскиот агол, патувањата и истражувањата, животот... неговите дилеми, патешествието на неговото владеење, барањето на вистинскиот начин, патувањата и љубовта, смртта, животот. Дополнително, на крајот, се поместени и забелешки во врска со историските факти и користените извори. Таа детално објаснува кои материјали ги користела за секоја одделна тема во романот, кои факти се вистинити, кои измислени, кои припишани на други ликови за замислата да се изведе соодветно. 

Овие два дела, додадени на текстот, даваат слоевитеост на целата книга, која не би можела инаку да ја има. Од една страна имаме увид во начинот на кој делото било создавано, а од друга се воспоставува уште една димензија на комуникација помеѓу читателот и делото во која, за прашањата кои си ги поставуваме додека ги читаме мемоарите, потоа во другите два дела ги наоѓаме одговорите, но и додатно се раѓаат нови прашања и размислувања. Се отвара и можност за дополнително истражување на темите од интерес на читателите, преку дадените користени материјали.

Интересна тема, што произлегува од овие делови е и родовата. Главниот лик е маж, нарацијата се одвива во прво лице еднина. Пишува жена. Ликот на Хадријан, начинот на раскажување, потоа и структурата на мемоарите, се во склад со машкиот лик Хадријан. Видливи се кратки проблесоци од искуството на авторката, каде што на момент се одигрува некоја конфликтна ситуација помеѓу родовите – да бидам малку драматична – но тоа е толку малку и суптилно. Во времето кога го пишувала романот (објавен е 1951, а пишуван и работен децении наназад; чисто колку за илустрација, во Франција, прва жена која влегува во Академијата е токму Јурсенар – во 1980 година) авторката се соочува со неможноста за главен лик да земе жена. Таа вели: „Животот на жените е многу ограничен или многу таинствен. Ако жена раскажува за себе, првиот прекор што ќе и се упати е дека повеќе не е жена“. Тргнувајќи од ова, таа го раскршува романот на претходно споменатите делови и автореферентно го вградува својот глас во Бележникот. Гледано од овој агол, Бележникот ни ја дава и оваа димензија. Авторката, која, секако, е вградена и во главниот лик, со својот Бележник, застанува покрај него, со својот глас и тело, живот и имагинација.

Можеби ќе биде продолжено...

Додека се чита една книга (1)

Додека се чита една книга (1)

Кога се пишува критика или рецензија за некоја книга, прво нешто што се прави е да се прочита целата книга, да се прочита повеќе за авторот, неговите/нејзините претходни дела, времето во кое живеел/а, нешто повеќе за темата која ја обработува, претходни рецензии за книгата... Треба да се има став, заокружена мисла и јасна линја, да се внимава да не се издаде нешто суштествено од содржината за на идните читатели да не им се расипе задоволството.

Тоа нема да го правам во овој текст. Сакам да видам како би било да се пишува за една книга која се чита во моментот. Да видиме што имаме да кажеме за книгата од која сме прочитале половина, на пример.

Во моментов ја читам „Мемоарите на Хадријан“ од Маргарит Јурсенар. Позајмена ми е од еден другар. Издание на Наша книга од 1990, со додатоци: Белешките за Мемоарите на Хадријан и Забелешки, поместени на крајот. 

Од секогаш ми било забавно да читам книги кои порано ги читал некој друг. Особено постари книги, кои на себе ги имаат трагите од повеќе читатели, повеќе отворања и затворања, повеќе преместувања, повеќе домови. Сите подвелкувања, означувања на страници, цртежи, белешки, посвети ми претставувале неверојатно задоволство, затоа што комуникацијата повеќе не се одвива само помеѓу мене и книгата, туку помеѓу мене, книгата и претходните читатели. Прашањата зошто е подвлечена оваа реченица, зошто е заокружена оваа страна, што мислам јас за тој извадок, кој го нацртал ова на маргината, кои се луѓето потпишани во посветата, кој е и човекот кому му е посветена, кои се луѓето кои ја држеле и што мислеле за ова или она, што ги натерало на сред поглавје да завиткаат едно крајче на книгата и да ја затворат – сите тие прашања се мешаат со самиот текст, со моите мисли и преокупации во моментот, со претходните разговори и забелешки за книгата со оној кој ја препорачува и сето тоа станува еден многу комплексен, но забавен умствен хаос, кој постојано те следи додека ги вртиш страниците.

За книга како оваа, со историски ликови и настани, веројатно е потребно да се чита со вклучен компјутер за пребарување на непознатите имиња, но решив да не го правам тоа. Ниту пак да вртам назад кај Белешките на авторката. Сакам да ја читам по ред, како што и обично правам, па отпосле да видам колку ќе ме натера да читам пошироко.

Главниот лик е Хадријан, римскиот император, кој, веќе остарен и болен, му ја пишува на својот внук Марко Аурелиј својата приказна, животот и владеењето со Рим. Уште од самиот почеток, со воведувањето на темата, се воведува и прашањето за границите на стварноста и фикцијата. Овој роман е базиран на историски факти, но не е историски документ. Хадријан, ликот на Јурсенар, ги пишува своите мемоари адресирани до својот седумнаесетгодишен внук Марко посочувајќи му дека тоа е вистинската приказна извлечена од животното искуство на еден човек, без предрасуди и апстрактни начела, поставувајќи ги овие мемоари како вистинити, наспрема официјалниот извештај поднесен за неговите животни дела, во кој државните интереси и пристојноста го натерале да дотера некои податоци. Каде се тука границите на стварноста и фикцијата, во дотераните официјални извештаи, историските истражувања на авторката, животната приказна на Хадријан (ликот на Јурсенар), вистината на еден човек, во него самиот, во неа самата – авторката?

Реков, се обидувам да ја читам по ред. Си велам, има причина зошто Бележникот е оставен на крајот, но сепак малку ѕирнав позади:

„Утра во Вила Адријана; безбројни квечерини поминати во кафињата околу Олимпеон; таму ваму по грчките мориња; патиштата на Мала Азија. За да можам да ги ползувам овие спомени што се мои, ќе треба да бидам исто толку далеку од себе колку што е далеку II век“.

Јурсенар го реконструира светот од тие стари времиња, прецизно и од гледната точка на Хадријан. Тој пак, со искреност и мудрост на остарен владетел, се преиспитува себеси, историските настани, политиката, филозофијата, пријателствата и ни ги презентриаат заедно сето тоа во еден текст кој знае да те пренесе во еден меѓусвет, во кој обично ретко се стигнува со книгите или другите уметнички дела. Кога се изгубуваш малку, кога нарацијата е толку издржана и прецизна, што ти конструира околу тебе нешто надвор од стварноста во која живееш,а во моментот го гледаш тоа нешто стварно и вистинито. Кога целиот свет од книгата како да е за триесетина сантиметри поткренат од реалноста. Тука е, комуницира со мене, тебе и другите читатели, а сепак е лебдечки и сам за себе, паралелен, самодоволен, но успева да те прими во себе и ти малку да полебдиш таму помеѓу големите камени градби на Рим од почетокот на новата ера и да ја слушаш вистинската приказна за животот и делото на Хадријан, раскажана од еден човек, тој самиот и една авторка.

„Вечно ќе му бидам благодарен на Скаур што ме упати, уште додека бев малд, како да го научам грчкиот јазик. Сè уште бев дете кога прв пат се обидов со стилет да пишувам букви од една непозната азбука: тогаш започнаа моите напуштања на родната грутка, моите големи патувања и се роди во мене свеста за изборот, како неусилена и ненамерна можност, каква што е љубовта. Го засакав тој јазик поради мекоста како на убаво градено тело, поради богатството на зборови каде што секој збор ја потврдува непосредната и разнообразна врска со стварност и затоа што луѓето, речиси, највредното што имале да го кажат, го кажале на грчки“.

„... им се лутев (на моите пријатели) зашто, поради привезаноста, за мене се грижат повеќе отколку јас самиот, и зашто никако не можат да видат дека под мојата надворешна возбуда има едно сосема спокојно суштество за кое не постои ништо значајно на овој свет и, според тоа, може сè и сешто да преживее“.

Продолжува кога ќе ја дочитам.