Пруст за на плажа

Кога почнува да се стоплува и во делот од денот кога е најтопло немаш желба ништо да правиш, во тој период од годината секогаш го читам Пруст. Многу убаво оди и на плажа, под чадор со чаша ладно кафе забиена во песокот. Па, еве, да се потрудам да бидам во тек со клишеата и да излезам со предлог книга за ова лето - „Комбре“ од Пруст.

Комбре е првата книга од седумтомниот роман  „Во потрага по загубеното време“. Дело кое трага во сеќавањата. Дело напишано од и за сеќавањето. Пруст е долг, развлечен и спор, досаден, многу често. Долгите страници за тоа како главниот лик во детството го чекал доаѓањето на мајка си да го бакне пред спиење, долгите описи на прошетките во шумата околу Комбре, описот на мирисот на мадленот натопен во липов чај кој тетка Леони му го давала при секоја посета, летата поминати во Комбре – пишувањето на Пруст е развлечено и споро, досадно, многу често. Најчесто книгата ја оставаме по само една прочитана страница (и тоа прекинуваме да читаме некаде на средина на текстот, затоа што нема поглавја, само еден долг непрекинат текст!). Најчесто. Но, не и на плажа под чадор, со студено кафе покрај лежалката и мирисот на морето толку блиску. Оваа состојба на духот, погодна за читање на Пруст, може да се постигне и во други случаи, така што може примерот со плажата да се земе само како пример, погоден заради временските услови периодов. Можеби таа смиреност и потреба да не се поместиме од местото ја имаме во некоја друга ситуцаија: викендица на планина, долго неделно попладне поминато на балкон, тмурен зимски ден замотани во ќебе... Најбитно е да не постои желбата да бидеме на ниедно друго место, освен таму каде што сме. Тоа е убава состојба. Не само за читање на Пруст!

И кога ќе останеме така во таа состојба, сфаќаме дека целата содржина сите тие лавиринти во кои се губи ликот следејќи ги сеќавањата, не се најбитни. Не е важно дали ќе ги запамтиме сите ликови, сите раскажани приказни и истории, сите описи; битното е во тоа, што тие описи, таа нарација и тој тек на свест предизвикуваат кај нас: паралелно со главниот лик нè тераат да ги мислиме нашите сеќавања, да доаѓаме до нашите вистини и да трагаме по нашето детство, минато, заборавени средби, слики, мириси, познаници или блиски пријатели. Сите тие долги и напорни реченици, реков, досадни описи, лавиринти, нè губат и нас како читатели во сопствениот внатрешен свет. Се одвива еден паралелен, огледален процес: главниот лик и неговата потрага се отсликува во нашата сопствена. На крајот на книгата, сфаќаме дека авторот како да го направил тоа намерно со нас, не ни дал готови вистини за времето и сеќавањата, за детството, за битните работи и суштини во животот, туку нè однел во потрага, самите да ги најдеме во нас.

Пруст е еден од оние стожерни автори со кои можеме да се занимаваме од најразлични аспекти, да го разгледуваме во наратологијата, во контекстот на новиот роман и текот на свеста, да истражуваме колку е автобиографски... Но, и не мораме. Можеме да не прочитаме ниедна рецензија, ниедна студија, ниту текст за Пруст или за неговото дело и повторно да уживаме во него, да имаме што да кажеме и запамтиме и делото да постане битно за нашиот живот. Затоа што не е битно ако нешто не ни е јасно, не се така битни тие детали содржани во долгите реченици и бескрајните пасуси без поглавја, битно е што тие реченици будат кај нас. Пруст пишува за напливот на сеќавања што се будат преку мирисот на едно колаче мадлен потопено во липов чај. Тоа се случило секому. Дозволете му на мирисот да ве допре, пробајте од чајот, слушнете го шумот на морето и нурнете во сеќавањата...

Ориентот дома

Во рамницата на реката По, во ѕидини недопрени и денес е утврден ренесансниот град Ферара. Чуден град. Во јулското попладне, за време на сиестата кога сите продавници се затворени, а луѓето прибрани на семеен ручек, може да заличи на мало мирно гратче во кое штотуку влегува Таличниот Том во потрага по браќата Далтон. Веднаш потоа, како што авенијата на Кавур те носи подлабоко кон центарот, се преобразува во град од приказните со замоци, палати и паркови речиси целосно зачувани од времето на ренесансните владетели на градот, семејството Есте. Нивна е заслугата што Ферара го добила првиот урбанистички план, кој ја вброил меѓу првите градови во Европа кои биле проширени и изградени според претходно утврден план, а денес и ја овозможува титулата светско културно наследство под заштита на УНЕСКО. Ферара е чуден италијански град и покрај тоа што ренесансата се поврзува со Италија како амамот со Турција. 

Ферара

Ферара, знае да подзаличи и на дома. На јужната страна од градската романескно-готско-ренесансно-барокна катедрала е залепена низа од дуќани: мали со ориентални елементи. Првото што го помислив кога ги здогледав, исто како дома, исто како во чаршија! Недостигаа само букетите од опинци и лимените садови. И така, не толку темпераментите Италијанци, не турканицата и ѓубрето по улиците – карактеристични за повеќето италијански градови, колку оваа линија од стотина метри ориентални дуќани шлапнати среде овој ренесансен, хармоничен, мирен град, ме потсетија на дома. Затоа и не ме зачуди целосно непотребниот податок дека Ферара е збратимен град, меѓу другите, и со Битола и Сараево. 

1658 км воздушна линија југоисточно од Ферара се наоѓа Мармарис. Еден од ретките азиски градови што сум ги посетила. Бев мала, беше врело лето, имаше море, пристаниште со јахти и базар: различни везени платна што се веат на тезгите, вреќи со јаткасти овошја и недогледни пластични канчиња со зачини. И ништо не ме потсеќаше на дома, сè ми беше ново исто како што веројатно тогаш нов ми бил и мојот град. Но она што ми остана од мојата прва средба со Ориентот беа фстаците. Ги купувавме на рефус од големите вреќи од пред дуќаните на базарот. Во пластични кеси за замрзнување. И на балконот од апартманот – ист како и сите други од светските приморски градови, учев да ги вадам зеленкастите плодови од цврстата корупка без да си ги изгребам прстите или да си скршам заб.

Чифте амам

Потоа ги наоѓав и во Скопје. И засекогаш влегоа во множеството нешта кои говорат ориентално, а мене ми се дома. Заедно со кафето, леблебијата помешана со суво грозје, сармата, дуќаните, сокаците, чаршијата...

Ориентот дома. Никогаш не го гледав Скопје ориентално, пред да стигнам до катедралата на Св. Ѓорѓи во Ферара. Никогаш не размислував дека со кафето кое го пијам секое утро, повторувам некој ориентален ритуал. Впрочем, секое утро од голема порцеланска чаша, пијам турско кафе направено во Србија, додека прелистувам македонски, балкански, европски весници на интернет. А мајка ми сармата ја прави со телешко мелено месо на кое му додава парчиња свинска сланина. Мојот домашен ориент е испреплетен со мириси, вкусови и предмети од други места и времиња. И убаво е што мирисот на кафето се меша со мирисот на липите во јуни, а амамите се полни со слики, скулптури, музика, книги од вчера денес утре. И времињата и навиките се претопуваат природно, нежно и спонтано – дури и денес! Навистина, дури и денес, само многу ретко и понекаде.