Sunday, November 24, 2013

Ѕидот што го потпира небото


Ѕид. Висок и долг, до бескрај долг и сив, влажен и мувлосан. Не е кружен. Бескрајно е долг и бескрајно е прав. Никој никогаш не стигнал до неговиот крај. Никој не ни знае дали има крај. Или, можеби, некој стигнал до неговиот крај, само што тој не знае.

Нагоре завршува во небото. Лево завршува во небото. Десно – небо. Назад е само патот за назад. Тој е стуткан во подножјето на ѕидот. Главата – потпрена на колената. Рацете ги гушкаат свитканите нозе. Сè е мирно и статично. Само, одвреме-навреме, праменче од косата која слободно му паѓа на челото пролебдува во воздухот, на неколку мигови, за потоа да се врати на своето место. Нема ниту дрво, ниту тревка, ниту гранче. Нема ништо што би можело да покаже дека има ветар, дека има живот. Само тоа негово праменче.

Сè е мирно и статично во пејзажот. Но, во неговата глава – во неговата глава мислите навираат и се прекршуваат, извртуваат, протекнуваат, но никогаш не престануваат. Тој ги брка, сака да си отидат и да го остават засекогаш мирен како пејзажот. Но, не, тие се тука како противтежа, или едноставно како присутност.

Мисли. Спомени. Таа лежи во поле од шарени цветови. Тој седи покрај неа. Зошто ја памти во поле од цветови? Таа е алергична на полен! Неговите дланки поминуваат по нејзиното лице. Меко и мазно. Нејзиниот мирис сè уште е на него. Му мириса на лага. Убавиот свет се раскршува, се руши и распаѓа, исчезнува од пред неговите очи. Пред него останува грд свет. Грда жена. Страшната вистина како склопчен еж се тркала по неговото тело. Прави длабоки рани по неговата кожа. Од тука води само еден пат. Дом. Град. Пат. Рид. Шумски пат. Шума. Тесен пат среде ниски грмушки. Пат. Сува трева. Пат среде пустелија. Сува земја. Уште малку пат. И ете го доаѓа до ѕидот.

Мало движење ја разбранува статичноста на пејзажот. Лесно и бавно тој ја одлепува главата од колената. Ветерот се засилува, како да сака да го освежи и расони од зашеметеноста. Преку очите, сè уште затворени, му поминуваат перчињата коса. Кога би можел да лебди како што лебдат тие! Да го понесе ветерот со својата магична сила, тоа би било прекрасно! Така би го победил ѕидот. Кога само би можел да оди по ѕидот, по највисоката точка на ѕидот! Тоа беа неочекувани мисли. Не знаеше од каде доаѓаат. Можеби беа дел од сонот. Како би било да можеше да се чекори по работ на ѕидот?

Мисли. Сон. Си беше еднаш еден ѕид по кој можеше да се чекори. Си беше тогаш и еден човек чии чекори оставаа траги по правливиот раб на високиот ѕид. Од едната страна на ѕидот – пат. Пат сред пустелија. Патот за назад. Од другата страна – море. Вода и луѓе со скршени светови. Море од бои, надежи, нови почетоци. Неговиот поглед – насочен кон тоа шаренило. Стапалата полека се одлепуваат од ѕидот, се одбиваат од каменот. Неговото тело паѓа во воздухот кон морето. Рацете, главата, целото тело се слизнуваат во водата. Неговите стапала повеќе никогаш нема да го допрат каменот. Неговото тело засекогаш ќе лебди во радоста на новата вистина, во боите на морето.

Но, тој стои исправен пред ѕидот. Неподвижно исправен. Не мисли свои мисли. Тоа се нечии други. Едноставно, тоа е само сон. Ги отвора очите. Ѕид. Висок и долг, до бескрај долг и сив, влажен и мувлосан... Горе до небото висок. Гледа во сивилото на ѕидот пред себе. Прави напор да си ги најде сопствените мисли. Си беше еднаш еден ѕид по чиј раб не можеше да се чекори бидејќи го допираше небото. Ѕидот го потпираше небото. До небото допираат само птиците. Си беше тогаш и еден човек чии чекори оставаа трага по сувата земја во подножјето на ѕидот. Тој беше човек, а не птица. А луѓето не летаат – чекорат по земјата. И тој почна да чекори по должината на ѕидот, можеби има крај. Да, луѓето не летаат – се надеваат, но не дека ќе летаат. Едноставно, се надеваат. Тоа доаѓа така природно. Тој чекори, дури не ни знае дека патем се надева. Никогаш нема да проба нешто друго. Ќе го заборави прашањето: како би било да можеше да се чекори по работ на ѕидот. Ќе се надева – ѕидот има крај.



Преуредено и прочистено од оригиналниот текст напишан во септември 2005. Иако имаше делови кои не можев да ги поднесам, па ги избришав, иако останаа и некои можеби непотребни повторувања, но има нешто во овој текст што мислам вреди да се сподели.

Sunday, November 17, 2013

Маче

Посветено на Виски, познато и како Смоки,
мачето од Менада.

На ваква магла нешто чудесно мора да се случи. Мостот е сам на светот. Го притиска длабока магла од сите страни. Низ неа успева да се пробие само пат осветлен од светилките на долниот дел од мостовата ограда. Наизменично се менуваат жолтеникави и зеленикави светла, како осветлување на театарска сцена. И патот завршува во густа темна магла. Ноќе, мрзелива темница. На тој мост, со таква магла, нешто чудесно мора да се случи.

- Што ќе се случи? – ја прашува тој.

- Некој мора да претрча и да ја раздвижи оваа миризлива непомерливост... (човек облечен во црно, претрча покрај нив) а жената во црн капут, што полека се движи накај нас од другата страна на мостот не се ни помрдна. Продолжи да оди полека речиси незабележливо, како ништо да не се случило.

- А ние, што ќе направиме?

- Еве го мачето, тоа убавото, жолтото, што секогаш го среќаваме на местата каде што се среќаваме...

- Каде е?

Таа полека ја движи раката од неговото лево рамо, околу вратот и со дланката завршува до неговото десно уво и образ. Го гали – Еве го, ти се испентери на вратот.

Тој се гали како маче. Ги затвора очите во две коси линии милно како маче. Времето се шири, претопува и преклопува, воздушесто како магла.

- Оп... сега рипна на оградата – ја спушта таа раката.

Тргнаа по мачето, меѓу жолтите и зелени светилки... Нема да ги однесе на никакво чудесно место. Напротив, ќе ги остави и самото ќе се изгуби по своите мачкини патеки. Ама пак ќе се појави на местата каде што тие се среќаваат.

Ги обвиткува топла тишина, како магла.

21.02.2011

Tuesday, November 12, 2013

Како да се пишува за уметност?

Од кого ли беше идејата дека е невозможно да се долови едно уметничко дело освен преку ново уметничко дело, инспирирано од првото, надоврзано на првото? Секогаш ми се врти во глава кога треба да напишам или кажам нешто за какво било уметничко дело, особено за ликовно. Се чувствувам неадекватно и покрај тоа што силно ме погодило. Како да се изрази тоа – моќта која ја има едно дело врз гледачот? Дали преку зјапањето во делото како да сакаме да го запамтиме секој детаљ и да ни остане пред нас и многу време откако сме го виделе? Дали со благата насмевка и гордоста што ја чувствуваме дека сме во иста соба со ремек дело? Дали е во сепнувањето на таа девојка од Galleria dell’Accademia во Фиренца кога на крајот од широкиот ходник ја здогледа скулптурата на Давид на Микеланџело? Дали е во чистото посочување на моќта на делото или пак во купот текстови изнапишани за него? Јас ги направив сите овие нешта пред делата и во музеите кои ги поминав во Рим и Фиренца, а еве сега се обидувам да го направам и последното. Зошто? Веројатно затоа што е премалку едно од овие за да се долови сензацијата што ја имав кога го видов „Повикувањето на св. Матеј“ на пример, во темната и задушлива црква San Luigi dei Francesi, недалеку од познатиот плоштад Навона во Рим или вознемиреноста пред идеалната скулптура на Давид во неверојатно осветлениот дел од Accademia во Фиренца, или пак возбудата од новите сознанија... Како да се пишува за уметност?

Две цркви во Рим: споменатата San Luigi dei Francesi и SantaMaria della Vittoria. Караваџо во првата, Бернини во другата. Двајцата автори што му го даваат барокот на Рим. Црквите веќе не припаѓаат на верниците туку на туристите и вљубениците во уметноста. Луѓето брзо поминуваат покрај редовите дрвени клупи, ретко се загледуваат во олтарот, се упатуваат во еден агол, една капела околу која е собрано најмногу народ. Тоа е вистинското место на поклонување! Santa Maria della Vittoria е толку барокна, повеќе не може да биде: облачиња со ангели и злато. Ми текнува на мојот лектор на факултет, кога ни предаваше за барокот, постојано повторуваше: Fa meraviglia! – Забезекнува! (во недостиг на подобар превод: многу е посилно од „зачудува“). Црквата го користи барокот во време на контрареформацијата како средство за воспоставување на својата моќ и кулиса за своето лицемерие. Народот е зачуден/зашеметен од раскошните ентериери, се чувствува ситно и сосема човечки соочен со тоа недофатливо божествено богатство, а црковните лица можат да продолжат со својата лицемерна игра на казнување на безбожниците, забранување на богохулни книги и практики... Во таа барокна црква Бернини ја поставува „Екстазата на св. Тереза“. Калуѓерката пластично го опишува своето поврзување со Бога во својата автобиографија, бестселер во времето на настанување на скулптурата – Бернини како да ја поистоветува спиритуалната со карналната екстаза па ја претставува светицата во грч кој може да биде и е интерпретиран двосмислено. Телесното: екстаза, болест, крв, смрт, страст... е тема на барокот. Бернини го метаморфозира ладниот мермер во видлива телесна експресија, а Караваџо тоа го прави на платното. Како да ни ја прикажуваат сликата на светот позади кулисите од чудесии на кои Црквата инсистира. Како ли се чувствувале тие свештеници и црковни кројачи на многу судбини, кога се гледале во огледалото на овие уметници!?

За разлика од телесноста толку човечки прикажана во барокот, во ренесансата, век и нешто порано – телото е идеал, симбол за совршена мерка и човечка божественост. Кога се стои пред „Давид“ на Микеланџело, се доживува meraviglia, но не како во барокната црква, туку заради совршенството на телото кое, веројатно, може во секој момент да мрдне. До Давид нè донесуваат две редици на недовршени скулптури на Микеланџело. Тела кои се обидуваат да се ослободат од вишокот на мермер. Микеланџело, сметал дека каменот или мермерот самиот во себе ја крие скулптурата, готова, скулпторот само требало да го тргне вишокот материјал од неа со раката која го следи интелектот на авторот.

"Non ha l'ottimo artista alcun concetto
ch'un marmo solo in sè non circoscriva
col suo superchio, e solo a quello arriva
la man che ubbidisce all'intelletto." - 
Michelangelo Buonarroti, Sonetto n. 151  

Овие недовршени скулптури кои почнуваат да излегуваат од големите мермерни форми се силна слика за тоа што Микеланџело сака да го каже. Дали останеле недовршени од оваа причина? Дали уметникот се зафатил со работа на нешто друго, изгубил интерес или пропаднала нарачката? Останува нејасно, но и неважно... Скулптурата на Давид која довршена до совршенство се издигнува високо во просторот под куполата од каде паѓа дневна светлина и идеално ја осветлува, е тоа што е важно. Толку е моќна што дополнителните слики и изложби кои се дел од оваа галерија како да стануваат непотребни. Толку е силно присуството на скулптурата во просторот. Останува во глава долго откако ќе се напушти галеријата, и тоа не е затоа што те следи од разгледниците, магнетите и другите сувенири на тезгите низ градот.

Just how powerful is art? Can it feel like love, or grief? Can it change your life? Can it change the world?Simon Schama

И кога ќе заврши патувањето и ќе продолжи нормалниот живот, кога повеќе не ни се пред очи овие дела, остануваат присутни, како љубов или болка. И затоа пак се прашувам, како да се пишува за уметност? Некако поинаку? Дали воопшто? Веројатно, ќе се обидувам пак и пак да го дофатам чувството на meraviglia.

Monday, November 11, 2013

Слоевите на Рим


Секоја приказна за Рим почнува во црно-бело, од Фелини и Dolce vita. Но никогаш нема да се разбере до крај филмот доколку не се отиде во Рим. Тогаш се гледа дека тоа што Фелини го претставува, тематизирајќи го животот во Рим од крајот на 50-тите, во суштина може да се види и денеска единствено ако се соочиш со градот: природата во Рим има една суптилна врска со неговиот секојдневен живот и изглед. Тоа го сфатив на моето прво патување во Рим. Можеби беше поизразено затоа што беше пролет, па природата напаѓаше посилно и со мириси и со сочни бои, но речиси на секоја фотографија што ја направив, секој призор, секој поглед во сокриен пасаж имаше по некој залутан медитерански бор или палма или барем некој багрем.  

Fontana di Trevi
Fori Romani

Fori Romani
Museo d'Arte Contemporanea di Roma











Рим тогаш го доживеав како музеј на отворено. И овој пат, на есен (римска есен: во ноември паѓа крајот на летото!) зимзелените крошни на боровите лебдеа како зелени облаци, но нешто многу посуштинско почна да се исцртува. Музејот кој го запаметив од пред неколку години, ми се виде како живот кој се надоврзува. Она што ми стана јасно е видливото сознание дека Рим е метропола непрекинато векови наназад. Наеднаш се отвори една многу сугестивна слоевитост како во длабочина (видлива во историските наслаги), така и во ширина (видлива во денешниот ритам на градот од еден до друг крај).

Не е толку фасцинантно кога ќе го видиш Колосеумот или Римските форуми од внатре. Вековите на незаштитеност ги растуриле камењата што биле ѕидови и столбови. Многу поинтересно е кога се шеташ по Via Imperiale – улицата изградена над римските форуми, и ги гледаш од горе античките згради и плоштади наместени во новиот град или, подобро, тој адаптиран на просторот, улиците и формите од античките времиња: новите улици ги следат старите, градските автобуси и трамваи кружат околу Колосеумот... логично и природно. И обратно, ако погледнеш од средето на Римскиот форум, нагоре, кон новиот град кој се издигнал над него: меморијалната зграда на Виторио Емануеле, ренесансните згради, прошарани со зелените печурки на боровите – се чини како да е отсечено парче од една висока многуслојна торта. Рим внатре во земјата со Рим над неа изгледа како да се надоврзува. 

Трајановиот столб
Поглед од Колосеумот











Поглед нагоре, Fori Romani
Покрај Castel di Sant'Angelo












Поглед од Palatino
Како метропола, шаренилото од различни луѓе не доаѓа само од туристите лоцирани исклучиво во тесниот центар помеѓу Ватикан, Шпанските скали, Фонтана ди Треви и Колосеумот. Кога ќе се излезе од овде, градот не прекинува, се отвора како да е бескраен. Одиш саати поминувајќи широки авении и мали затскриени плоштатчиња, богати резиденции и мали барови, од некаде доаѓа мирис на кафе, кари, кожа, чоколадо, паднати листови на трамвајски шини, долго барани клупи, луѓе кои брзаат за на работа, луѓе кои брзаат да го испијат кафето, насмеани луѓе кои продаваат сладолед кој не е од овој свет и пак, долги дрвореди, тесни улички...