Луѓе што се лулаат на жици

Посака да излета од балконот, да се дофати за жиците и да се залула. Да лебди во воздухот. Да биде човек. Ги гледаше нозете како ги допираат крововите, па го прегазуваат ридот и за миг стигаат до врвот, нагло летнуваат кон небото, се сепнуваат и се враќаат. Го прави ова често. Досега никој не ја забележал. Од долу се гледаат само стари патики закачени за жиците со врвките.

„Имав другар кој носеше вакви патики“, си помисли тој, спуштајќи го погледот од жиците кон растуреното ѓубре крај тротоарот. Ни тој не ја виде.  Една вечер, кога беше уште во основно, го пратија по брашно. Беше смрзнувачка. Тој одеше кон колонијалчето, гледајќи во работ на тротоарот. Алек беше постар од него. Наеднаш, пред очи му излегоа две сиви патики. Се сепна. Пред него стоеше Алек, само по јакна, без шал и капа. Се замрзна од темето до петите. Го погледна во насмеанотo и итро лице. Траеше само миг и веднаш истрча кон колонијалчето. Се сврте по неколку метри, забележа како Алек се оддалечува, станува црна дамка. По една година, станаа најдобри другари, но никогаш не ја спомнаа оваа случка. Се прашуваше дали тој ја памти. Што се случи со Алек?

Наеднаш пак го крена погледот и се сврте. Виде девојка во пижами како се лула на жиците. Тој можеше да ги види нив, луѓето што се лулаат на жици.

Посакуваше и тој ден да се залула на жицата. Толку силно го сакаше тоа, што во еден момент навистина се чинеше како да лебди, ја осети и острата жица како ѝ ги пресекува дланките. Се лулаше. Дури забележа и еден дечко како ја гледа.

Веќе долго зјапаше во патиките закачени на жицата. Се сепна и инстинктивно го спушти погледот барајќи го дечкото. Навистина ли некој можеше да ја види!? Тој веќе си беше продолжил по патот.

Се врати во собата осамена како никогаш дотогаш.

Кружниот тек на промените

Печатницата на Гутенберг

Насловна на „Тајм“, јануари, 1983

„Mедиумите нè напаѓаат од сите страни“, вели Маршал Меклуан, со секоја промена на медиумот, се менува и начинот на кој мислиме и делуваме, начинот на кој го перципираме светот, се менуваат луѓето.

Историјата на средствата за информирање и комуникацијата е проткаена со пронајдоци, промена на општествени состојби, технолошки револуции, промена на начинот на живот и употреба на медиумите. Овие промени секогаш биле и се во меѓусебно дејство. Од врските меѓу нив можат да се извлечат неколку точки за разгледување на овие феномени, во перспектива на историјата на комуникација, промените и нивните влијанија. Првата е за кружното движење на промената: медиумот изникнува од една средина, која понатаму претрпува промени под влијание на новиот медиум и е спремна да го повтори процесот; а другата е за стравот при средбата со новиот пронајдок, страв дека востановениот и познат систем на вредности ќе биде уништен од нешто ново и материјално. Умберто Еко во своето познато предавање „Од Интернет до Гутенберг“ одлучно одговара на стравот:

"...in the history if culture it has never happened that something has simply killed something else. Something has profoundly changed something else."

Стравот е исто толку неизбежен дел од процесите во историјата на медиумите, колку што е и прифаќањето на новиот пронајдок. Имајќи го сето ова на ум, го разгледувам примерот на книгата во дигиталниот свет.

Книгата: печатена, во корици, купена во книжарница или на интернет, со себе носи јасни материјални карактеристики кои доаѓаат од самото тоа дека во рака читателот држи книга – предмет: специфичен мирис, дебелина на листови, мекост, добар или лош повез, лесно се превиткува или не, лесно се држи во рака итн. Потоа читателот ги забележува употребните карактеристики: книгата му дозволува удобно да седне, да се намести во фотелја и да ги врти страниците со своите прсти, да подвлекува, да го подвитка крајчето на страницата за ознака, да остава траги, да ја позајмува на други луѓе кои на неа повторно ќе остават траги, да ја спакува во куфер или чанта. Така комуникацијата се одвива со пластење на суптилни (или не толку суптилни – ако се замислат чкртаниците и скинатите страници) но видливи траги од луѓето кои ја држеле в рака таа книга. Тоа е реален предмет, кој читателот може да го нареди на полица, да го разместува низ собата, да го подари за роденден (со персонализирана посвета), да го разменува, препродава, изнајмува од библиотека.

Уште пред појавата на компјутерите во широка потрошувачка и пред целата експлозија на интернетот и револуцијата која ја носи, се појавува идејата и потребата помеѓу авторите да внесат новини во своите дела. Тоа се почетоците на хипертекстот. Се појавуваат различни програми за создавање експериментални текстови кои не се читаат линеарно, туку хипертекстуално, со следење на мрежа од хиперлинкови, кои од една страница текст го  носат читателот на некоја сосема друга, следејќи пат на асоцијации кој никогаш не е ист со претходното читање.

Со појавата на интернетот сето ова добива поинакви размери и се одвива поприродно и далеку полесно. Освен што книгата како предмет може да се купи преку интернет, таа може да се симне и да се чита во дигитално издание. Ова издание самото по себе е хипертекстуално со можност за пренасочување на други страници, барање на непознат збор, пребарување на поим, име, читање повеќе за авторот, критики за делото и, секако, можност читателот сам да напише нешто за делото и многу едноставно да го објави во тој виртуелен свет каде што живеат милијарди страници текст, слики, звуци кои ни се така лесно достапни, со еден клик.

Кога од виртуелниот свет читателот се враќа на печатената книга, со себе ги понесува знаењата, очекувањата и новосоздадените барања. На пример, на компјутерскиот екран се навикнува да чита пократки текстови (секако, постојат долги студии, но тие обично се направени да се испечатат). Тука доаѓам до фазата кога новиот медиум го менува претходното. Текстовите кои обично се ставаат на интернет се пократки, фрагментарни и проткаени со слики, видеа или музика. Затоа воопшто не е чудно што краткиот расказ е особено во подем во последниве години. Од друга страна, визуелноста на интернет страниците, големата количина на слики, графика и бои кои се дел од секојдневието на читателите/корисници на интернет, им создаваат потреба тоа да го најдат и во книгите, па тешките, долги, книшки описи почесто се заменуваат со кратки, брзи, речиси, филмски секвенци. И мултимедијалноста се наметнува како логична и природна појава.

Со лесната достапноста на алатките за објавување на интернет, без потреба од издавачи и печатење, речиси, бесплатно, секој има чувство дека може да биде писател и самиздатот влегува во нова ера. Оваа практика, „публиката“ да стане автор може да се трасира наназад, до отворањето на весниците за писма и текстови од читателите, но со интернетот доживува огромно проширување. Границата помеѓу писател и читател станува сè понејасна. Блоговите, платформите за закачување на текстови, социјалните мрежи... тоа се местата на кои секојдневно се објавуваат илјадници текстови кои учествуваат во глобалната размена, меѓусебно дејство и влијание, конечно, глобалната комуникација. Петнаесетминутната слава сега станува – едвај триминутна. Дискусијата, во оваа состојба на наплив на текстови, се концентрира на вредностите и реперите, дали треба да се стават во преден план или да се остави од тоа мноштво на текстови, некако несредено раштркани низ виртуелниот простор, да се издвојат оние кои моментно или потрајно ќе извршат влијание и ќе предизвикаат промени.

Значајна карактеристика на новото време на комуникацијата е тоа што со новите медиуми, социјалните медиуми (блог-платформите, Facenook, Twitter, Youtube...) се надоврзуваат на некои стари практики кои се појавиле пред ерата на Facebook. На пример, идејата на фензините од крајот на 20-тиот век, самиздат магазини на еден или група автори може да се пронајдат во блог платформите – секој има свое катче каде секојдневно може да го креира својот магазин; сечењето од весници и списанија, на вести, интервјуа или интересни текстови, овој концепт може да се најде во концептот на Facebook и во можноста која му се дава на читателот/корисникот да одбере што ќе прочита и што ќе задржи, што е дел од неговите интереси; Youtube е едно големо радио (а сè повеќе и ТВ програма) каде корисниците самите ја креираат содржината, нешто налик на компилациските касети со избрани песни од веќе постојните радио станици.

Освен ова, суштината која се извлекува од целата кратка, но експлозиван историја на интернетот и социјалните мрежи, е тоа што самите корисници се креатори на тоа што ќе го читаат, гледаат, слушаат на интернет. Нивните информации, интереси, сето тоа може да се подеси така што ќе одговара на нивните дневни ритуали, обврски и задоволства. Тоа е голема разлика од масовната култура на телевизиските и радио програмите, како и од печатот.

Со новите технолошки пронајдоци, „децата“ на компјутерот, како што се лаптопот – пренослив компјутер, ноутпад, паметните телефони, електронските читачи на книги, проблемот со преносливоста се чини се надминува. Пречките на непреносливоста на компјутерот се премостуваат: сега со овие мали и лесни уреди, кои имаат подобрени карактеристики на екранот за долго читање, може лесно да се менува местото на читање (внатре или надвор: на клупа, на плажа и сл.)

И повторно, навиките се менуваат, но книгите не исчезнуваат. Еве и сега, додека ја пишувам оваа теза, наоколу имам многу книги и списанија, но знам дека ништо не можам да направам ако немам интернет. Проблемите кои се појавуваат и полемиките кои се водат се сосема нормални, единствено што треба да се прифати е дека тие се случуваат на многу сличен начин со секоја промена на свеста, со секој пронајдок кој ја менува перцепцијата за светот и начинот на кој се добиваат и разменуваат информациите. Секоја претходна промена била тешко прифаќана, но по одреден период на адаптација таа се усвојува и се заборава тоа што било претходно.

„Не треба да велиме имам, туку сум опкружување. За среќа, тоа опфаќа повеќе медиасфери (јас сум и велосипед и авион и перо од гуска и телефон и CCN и CD-ROM), што го зголемува степенот на мојата, условно речено, слобода. Но, таа надворешност ја проникнува мојата внатрешност“ (Режис Дебре).

Преземено од првото поглавје на магистерскиот труд „Книжевните списанија во рамки на македонската независна културна сцена“ (декември, 2013).