Независна култура, поим и македонски практики

Поим

Полето на независниот културен сектор е специфично поле кое, теоретичарите го сместуваат помеѓу јавните субвенции и приватното покровителство. Значи, неговите иницијативи водат потекло од непрофитниот и од невладиниот сектор, односно припаѓа на таканаречениот „трет сектор“, додека, пак, неговата специфичност се состои во истражувањето на современите уметнички вештини и техники, практицирање на уметноста и креативноста надвор од јавните и националните институции на „високата“ култура, се карактеризира со отвореност, непосредност... Активностите на ова културно поле се непосредно и нераскинливо поврзани со поширокиот социо-културен контекст. 

„Тој е оној општествен седимент кој постои како мрежа, пајажина која ризоматски се шири низ разни релации во општеството, во политичкото, во еснафот, пријателски навлегувајќи во солидарна акција со другите еснафи. Независниот културен сектор укажува на нужноста од епистемолошки анархизам, од отвореност, која значи бришење на границите помеѓу секоја бинарна опозиција и исцртување на маргините на некои поинакви модели на дејствување, кои подразбираат голем влог, храброст и будност. Една од најважните траги кои ги исцртува независниот културен сектор е отворањето на поинакви хоризонти во однос на читањето на културата“ 

- Искра Гешоска: дефиниција од брошура на Асоцијацијата „Јадро“

Независниот културен сектор, по дефиниција, не е антагонист или бунтовник против власта и државно-субвенционираната кутлура, напротив, преку неговото сфаќање на поимот култура во поширок општествен контекст, неговата соработка и преговарање со јавниот и граѓанскиот сектор, тој е дел од целокупниот контекст, учествува активно во културниот и политичкиот живот на општеството, покренува прашања, експериментира во современите уметнички практики, излегува од стожерните институции на „високата“ култура. 

Може да се заклучи дека карактеристики на независниот културен сектор се:

• Поимот култура сфатен во поширок општествен контекст,
• Учество во донесувањето и менувањето на државните културни политики и стратегии за соработка,
• Препознавање и отстапување на простор на алтернативните културни инцијативи и проекти, нивно архивирање и анализа и
• Креирање на дела во склад со современите текови и технологии во медиумските и естетските теории.

Траги

Трагите на денешната независна културна сцена можат да се трасираат, на нашите простори (Македонија и пошироко, Југославија) до алтернативната и дисидентската уметност која почнува под влијание на Студентската револуција 1968 и тоа токму во младинските здруженија или Сојузите на млади формирани од самиот режим. Кај нас се издвојуваат Списанието „Фокус“, кое излегува од 1969 до 1972, кога е забрането, иницирано од група на млади интелектуалци: браќата Алјоша и Исо Руси, Александар Чомовски, Русомир Богдановски, Владимир Куновски, Слободан Унковски, Владимир Милчин, Илинденка Петрушевска, Владо Шопов, Константин Танчев; проектот „Свети Никита Голтарот“ на Владимир Милчин; потоа оваа енергија ја создава Естетичката лабораторија на Филозофскиот факултет и претставите на „Зелената гуска“; а Младиот отворен театар, фестивал кој е покренат во 1975, претставува континуитет на овие иницијативи. Преку овие иницијативи и активности младите се запознаваат со современата уметност, развојот на поп кутлурата, рокенролот и панк движењето, истражувања во сферата на уметноста и културата во склад со современите европски и светски практики, развој на стрипот, дизајнот, фотографијата... 

Во 1984 година, во самиот почеток на дезинтеграцијата на процесот на социјализмот, во Словенија се формира движењето „Neue Slowenische Kunst“, во кое членуваат култната група „Laibach“, сликарите обединети во групата „Irwin“ и театарот „Scipion Nasice Sisters“. „Neue Slowenische Kunst“ претставува уметничко-политичко-цивилно движење кое се јавува како отпор на тогашниот политички систем - социјализмот и државноста на СФРЈ. Ова движење врши влијание во погледите на младите уметници од Балканот и катализира други алтернативни и супкултурни движења.

„Галерија 7“ со муралите на групата Зеро,
фото: Утрински весник

Едно од тие, е и групата Зеро, која во средината на осумдесеттите години се оформува во чајџилницата „Галерија 7“ на Адил Карахасан, во Старата скопска чаршија. Спонтано создадена група, групација, платформа, колектив, формација – во написите за оваа група во весниците, постои разноликост на дефиниции... Како дел од групата се Александар Станковски, Синиша Цветковски, Тања Миљовска, Ибрахим Бади, Игор Тошевски, Мишо Весовски, Златко Трајковски и Перица Георгиев и други студенти, писатели, теоретичари. Во чајџилницата циркулираат книги, идеи, ставови, се дискутира за уметност, литература, музика, филозофија, археологија и политика. 

Од средината на деведесеттите, се појавуваат и првите проекти во вистинската смисла на зборот на граѓанскиот сектор. Тука се организацијата „Контрапункт“ и нејзините продукти, списанието „Маргина“ и културниот центар „Точка“; просторот „Прес ту егзит“ исто така функционира како изложбен простор и реализатор на други културни проекти. Сорос и „Про Хелвеција“ се двата најголеми донатори во рамките на културниот сектор. 

Во овој опсег на активности и организации би ги ставила и независните издавачи. Мали издавачки куќи како што се „Блесок“, „Или Или“ и „Темплум“ кои функционираат од тоа време, некаде во средината на деведесеттите и освен што издаваат книги (освен „Или или“) имаат и свои списанија („Блесок“ е првото електронско списание за литература во Југоисточна Европа и „Маргина“ кое функционира како издание на „Темплум“, но финансиски е подржувана во различни периоди и со средства од Сорос и Про Хелвеција кои одат преку невладината организација „Контрапункт“). „Блесок“ соработува и со меѓународни списанија и литературни проекти (Word Express, Transcript). 

Радиото „Канал 103“ е еден многу специфичен случај не само во македонски рамки. Од 1991 функционира како дел од Македонската радио телевизија, но никогаш не е целосно регулиран неговиот статус. Историјата и значењето на радиото се тема на книгата „Документ 103“ на Тина Иванова. Го нарекуваат радио-натрапник, „несакано дваесетгодишно дете“ во рамките на МРТ. Всушност, почетокот на 103-ка е случајност, директорите на МРТ имале градска фрекфенција и за да не оди неподносливиот сигнал на празна фрекфенција ги викнале своите синови (на пример, Игор Иванов Изи) да пуштаат музика. Не знаеле, дека ова ќе биде почеток на еден простор кој ќе стане култен (не само) за скопјани. Од ова радио ќе се пушта современа музика, ќе се изразуваат политички ставови, бунтовни и критички. Радиото постојано ќе има проблеми со раководството на МРТ, но и покрај сè продолжува да зрачи, можеби токму заради нерегуларноста, заради немањето механизми ни да го згаснат. 

„Во овие дваесет години на сега веќе култното радио, се менуваа македонски влади, во Стотројка се менуваа уредници. Но, нејзината програма го задржа својот идентитетски концепт. Ги пребродуваше сите турбулентни политички случувања во земјата, како и економските, социјалните, културните премрежија, кадровските турбуленции во просторниот домаќин МРТ. И, како статусно го започна својот живот, така функционира и денес. Недефинирана во државните акти, незаведена во матичните книги на македонската радиодифузија, си го живее својот живот во својот автономен свет. Можеби и токму поради тоа, таа е единственото радио во светот што функционира во рамките на една државна институција како што е МРТ, а сепак, не е државно радио. Не е ниту приватно. Без стопан беше, без стоан е и сега, или си е стопан самото на себе. Тоа е ендемска појава во македонскиот медиумски простор. Тоа е феномен и парадокс во исто време. Независен симбол на авангардата, на една нова перцепција за светот кој со папочна врвка ги поврза сите свои следбеници“

- Тина Иванова, „Документ 103“

Статусот на 103-ка го отвора проблемот на законските регулативи (односно лошите законски регулативи) и немањето слух, свест или желба кај јавните институции да остават простор во нивни рамки да се случуваат независни иницијативи, нешто што е случај и пример за одлични соработки во Европа и светот. И покрај тоа што функционира повеќе од 20 години, МРТ не го третира како своја творевина и не наоѓа начин да го вклопи во своите активности, на еден начин да го „искористи“ за збогатување на својата програма и, во крајна линија, можност за дополнителни приходи од нови проекти. Во суштина, сорабтките помеѓу јавните институции и независниот сектор би требале да бидат редовна практика, на обостран интерес.

Денешни состојби: просторот и финансиите

Работејќи без профит, со средства добиени од различни страни: странски донатори, меѓународни соработки, проекти, актерите на независната култура, дури и пред финансиите имаат проблем од стуруктурен аспект. Меѓународните проекти, речиси воопшто не се насочени кон поставување на основата на културните центри, просторот за изведба на програмите предвидени со проектите, или пак организацијата на работата, затоа, практика е јавните институции, најчесто општините или програми на Министерствата за култура, да ги поддржуваат овие појави во културниот живот на општеството, со цел разновидност на културната понуда, развој на дебата, демоктратичност во културните политики и слично. 

Кај нас тоа така не функционира. Неколкуте простори и културни центри кои дејствуваа на полето во различни периоди од крајот на 90-тите и во почетокот на новиот милениум (КЦ „Точка“, Проектниот простор „Прес ту егзит“, КЦ „Це-Ка“) ја изгубија битката со просторот. По нивното згаснување, а до појавата на Автономниот културно-социјален центар (АКСЦ) – крајот на 2013 и поновиот културен центар КуЛа, кои функционираат на принцип на донации од страна на посетителите и фандрејзинг забави, во нашиот главен град не постоеше ниту еден центар во кој се третира вонинституционална култура. Оваа функција во тој период ја вршеше единствено Младинскиот културен центар, кој и сега е значајно место за некои од настаните на независната култура.

Во оваа насока, со критика на оваа состојба, преку своите активности се појавуваа „Иницијатива Кооперација“ (во 2012), која организира изложби на најразлични неконвенционални локации: перилница за алишта, празни станови, архитектонски бироа, станови на поддржувачи и пријатели на иницијативата и слично. И со своите ангажирани перформанси и изложби сакаат директно да го насочат вниманието кон проблемите со кои се соочува современиот уметник. Кон критика на состојбите со независната култура се јавува и фестивалот на современ танц „Локомоушн“, кој веќе седма година го организира Центарот за нови иницијативи во уметноста и културата „Локомотива“. 

„Иницијатива Кооперација“, Стратегии на сеќавањето,
јуни 2012, стан на Небојша Вилиќ.
фото: ФБ страница на иницијативата

Плоштад Слобода, Контрапункт, Јадро:
Тригодишнина од затворањето на КЦ „Точка“,
25.5.2013. фото: Окно.мк

Отварање на АКСЦ, ноември 2013.
фото: Лилика Стрезова, ФБ страница на АКСЦ

Како што може да се забележи, досега изнесеното се однесува единствено на скопските состојби во независниот културен сектор. Во овој поглед, сè уште постои централизиран однос, но најмногу заради достапноста до информациите и идеите за соработки. Но може да се забележи дека се појавуваат иницијативи и здруженија и во другите градови. Би ги споменала, како примери, организацијата „Арт Еквилибриум“ од Гевгелија и „Акто“ фестивалот. „Арт Еквилибриум“ се залага за рамномерен културен развој во урбан контекст. Тие организираат традиционалниот фестивал „Бош“, на кој се застапени дела од различни уметности и медиуми, а се лоцирани низ целиот центар на Гевгелија, низ улици, стариот пазар, на отворено или пак во театарот. „Акто“ фестивалот се одржува во Битола, и е регионален фестивал на современа уметност, кој вклучува визуелни и изведувачки уметности, музика како и теорија на култура, а секогаш се концепира под една тема. 

Средствата се малку, организацијата и структуирањето се учат во од. Сè уште е рано да го видиме влијанието на Асоцијацијата за независна култура „Јдро“, во овој контекст, но разликата би требало да се види првично во сфаќањето на поимот независна култура и нејзиниот однос кон сите слоеви на општествената организација, а потоа и во здружувањето и заедничките проекти, децентрализацијата на културата како во вертикала висока-ниска, така и во хоризонтала Скопје – другите градови. Исто така, информациите би циркулирале побрзо, резултатите би биле подостапни, а искуствата би циркулирале помеѓу различните чинители и актери на нашата независна културна сцена, додека пак, културната политика не би се креирала еднострано, од власта надолу.

Преземено и адаптирано од магистерскиот труд „Книжевните списанија во рамки на македонската независна културна сцена“ (декември, 2013).

Претходно:

„Кружниот тек на промените“
„Првите книжевни списанија и кафеаните“
„Поимот заедница во дигиталниот простор“

Џезот на Скопје му прилега

На Скопскиот џез фестивал годинава видов три концерти: Fire! Orchestra, 17.10.2014 @Универзална сала; Dans Dans, 17.10.2014 @CityHallCenter; Red Snapper, 18.10.2014 @CityHallCenter. Ова е кратко лично доживување за фестивалот преку тие три концерти, истовремено и прв текст во новата рубрика на блогов: настан.

Скопскиот џез фестивал е еден од најпрепознатливите настани во Скопје. Програмата се знае недели однапред, со нетрпение се чекаат концертите, минимализмот на плакатите како да стои во контраст со целата околина на градот и бликнува како зрак од билбордите, ѕидовите и локалите каде се поставени... Но, научена сум да немам никакви очекувања пред кој било настан. Така, впечатокот е слободен и оригинален.

Концерт на Fire! Orchestra, Универзална сала

Првиот концерт што го видов на овој Џез фестивал беше тој на Fire! Orchestra. Обично кога одам на концерт, претстава, филм ретко се спремам претходно, читам кратка информација и толку. Сакам да се изненадам и да се соочам со прв впечаток. Потоа ќе читам и слушам и барам повеќе. Ако има потреба. Некогаш нема и тоа е доволно и добро, некогаш има и тоа е добро, некогаш е лошо. Овој пат беше првото. Немам потреба да прочитам ништо за Fire, барем не сега. Не слушав ништо од нив по концертот. Ми остана импресијата од една незапирлива и силно исконтролирана енергија на дваесеттина луѓе. Првичната гласност и тешкотија да се следи музиката ми создава чувство дека се губам, но не како во медитација, во длабочината на себеси, туку како поврзување со цел универзум од звуци и неповрзани мисли. Целиот концерт има периоди тешки за следење и периоди на одмор, силните интензивни периоди, потоа во олабавеноста на следната нумера, те пленуваат целосно. Во еден момент на исклучително интензивно пеење, неколкумина стануваат да си одат, а од карши, во ходникот над последните редови во блоковите на Универзална, гледам како една девојка во црно целосно препуштено игра. Потоа ти треба време да се навикнеш дека музиката завршила. Моќно!

Концертот на Белгијците Dans Dans, неколку часа подоцна, беше сосема спротивен: чист едноставен, елегантен, нежен и луциден. Нив продолжив да ги слушам по концертот, одлични се за слушање по дома или во кола. Неколку песни не можам од глава да извадам. Се сеќавам дека дел од музиката ми звучеше генеричка за време на концертот, како да сум ја слушала веќе, но овие неколку песни се прекрасни, едноставно прекрасни. Еве една...

И за крај на мојот престој во светот на Џез фестивалот – Red Snapper. Немам многу зборови за нив. Кога следам концерт го следам единствено од перспектива на гледач. Не навлегувам во техничкиот дел, не би знаела како. Можам да насетам, но тоа не ми е најбитно во најголем дел од случаите. Го следам чувството. А овој концерт беше создаден за играње, онака, без запирање, до самиот крај.

И потоа, додека со пријателите, по кој знае кој пат, ги преслушуваме Dans Dans, сфаќаме дека џезот по атмосфера и чувство му одговара на Скопје. А градот заслужува еден клуб, топол и со мека, кадифена атмосфера, каде преку цела година ќе биде како во средината на октомври, како за време на Џез фестивал.

Извадоци

Отсекогаш сум мислела дека некои книги си одговараат со одредени периоди во животот, не поделени реско, туку претопувачки: подобро ги разбираме, полесно се поврзуваме со темата, ликовите, атмосферата, се идентификуваме. За мене тоа значело и нивно надминување. Никогаш не сум знаела како да направам листа на книги кои ги сакам, токму затоа што ги надминувам кога ќе им помине периодот. Не ги заборавам научените лекции или чувството кога сум открила една книга во еден период, но толку сум сконцентрирана на новиот период што си мислам дека ако земам сега да ги читам нема ништо да ми значат. И најчесто е така, затоа не ги читам повторно. Читам извадоци, понекогаш, некогаш извадоците знаат да се совпаднат со сегашни моменти. Извадоците од минатите книги се слични со стари дневнички белешки. Го враќаат чувството на минати настани, болки или убавини.

Ми останаа во умот белите магли
и една пуста есен по нашите полиња...
Бегаше возот наврнат, жално рикаше,
бегаа селата есенски од мене
и ридје голи тонеа во далечината... 

- Блаже Конески, „Спомен“ (извадок)

Па така, во едно разлистување на старите тефтери и тетратки наоѓам дел од почетокот на „Големата вода“. Лето е, на одмор сум со другарките во Охрид. Само што сум завршила трета средно. Ја читам „Големата вода“, темно кафени или црни корици, позајмена од библиотека. Лектира ни е, но толку сум вовлечена – ретко се случува со лектирите. Одморот ми се отвора пред мене со зборовоите „проклет да бидам“, како во фон.

Како беше-беше, по време едно со сигурност дознавме, – патот до Сентерлевиот рид беше страшно стрмен, како во пеколот. А ние само што требаше да појдеме по него, – проклет да бидам, – и сега не знам од каде толку сила, волја, храброст за еден таков ужасен, тежок пат. Во почетокот ќе спомнам само толку, илјадапати, милионпати, неброено била поголема, посилна страста за убавиот живот и слободата. Проклет да бидам ако тоа не нè држеше да одиме, да не се плашиме од страшните казни. О, вечни, о слатки соништа. Проклет да бидам, тоа беше гласот на големата вода. 

- Живко Чинго, „Големата вода“

Во една тетратка помеѓу извадоци од „Градинарот“ од Тагоре и „Уметноста на љубовта“ од Фром, веројатно читани некаде во четврта средно, доаѓам до мој превод на српскиот превод на „Ковачи на лажни пари“ на Андре Жид. Не се сеќавам дека сум ја читала, дома ја имам во српски превод, старо издание, серија Савремени страни писци на Белградска „Просвета“ (1961). Се сеќавам дека пред неколку години ја открив во домашната библиотека и истиот тој дел што сум го превела во средно ми остана запаметен. Чудно.

Оно што бих хтео, – говорио је Лисјен, – то је да испричам причу не о једној личности, већ о неком месту, – ето, на пример, о једној стази у парку, као што је ова, да испричам шта се ту догађа – од јутра до вечери. Прво би дошле васпитачице, дадиље с тракама... Не, не... најпре сасвим седа створења, неодређеног пола и старости, да почисте стазу, полију траву, промене цвеће, уопште да припреме сцену и декор пре отварања капије, разумеш? Онда, улазак дадиља. Шврће праве паштете од песка, туку се; васпитачице их шамарају. Затим мали ђаци излазе из школе – а онда долазе раднице. Сиромаси долазе да једу на клупама. Касније, људи који се траже; други који се избегавају; трећи који се осамљују, сањари. Па онда светина, у време музике и затварање радња. Па студенти, као сада. Увече, неки се љубавници грле; други се растају плачући. Напослетку, пред мрак, један стари пар... И, одједном, добош: затвара се. Сви излазе. Комад је завршен. Разумеш: нешто што би оставло утисак свршетка свега, смрти... али не говорећи о смрти, наравно. (...)

А то није све; није све! – настави Лисјен са жаром. – Хтео бих, у некој врсти епилога, да прикажем ту исту стазу ноћу, пошто су сви отишли, пусту, много лепшу него што је дању; у дубокој тишини сви су природни шумови гласнији; шум фонтане, ветра у лишћу, песма неке ноћне птице. Прво сам мислио да уведем и духовне, можда статуе... али мислим да би то било банално; шта ти мислиш?  

- Андре Жид, „Ковачи лажног новца“

И српското издание на Сликата на Доријан Греј, доживуваше преводи од моја страна, кон крај на средно, кога бев фасцинирана, особено, од воведниот дел: „Уметникот е творец на убавото“... „Секоја уметност е целосно некорисна“... Не се сеќавам колку пати ги имам препишувано. Некако како клише, но Оскар Вајлд мора да се проживее, особено во средно.

Када су ушли, нашли су на зиду дивну слику свога господара, као што су га последњи пут видели, у свој дивоти његове младости и лепоте. На поду је лежао мртав човек у свечаном оделу, са ножем у срцу. Лице му је било увело, смежурано и одвратно. Тек пошто су погледали прстење, познали су ко је. 

- Оскар Вајлд, „Слика Доријана Греја“

Вирџинија Вулф, пак, ја читав на факултет. Меѓу неколкуте македонски романи, на Венко Андоновски, Гоце Смилевски и Игор Исаковски, кои се појавија во тие години, како и, неизбежната опсесија за секој италијанист – Алесандро Барико. Времето на небројни џез свирки и концерти, нови пријатели и поинакви интереси и „Бранови“ на Вулф. Кога почнав да правам профили на социјалните мрежи, овој извадок беше во описот на сите...

Потребен ми е некој чиј дух сече како сатар на трупец; за кого и врвот на апсурдот е возвишен а врвките на обувките заслужуваат обожување. Кому да му ја откријам неодложната потреба на мојата страст? 

- Вирџинија Вулф, „Бранови“

Цртеж направен помеѓу 1992-1994, веројатно.

Потоа дојде моето големо интересирање за поранешна Југославија и особено за војната во Босна. Ставовите за идентитетот, потеклото и културата во општа смисла најмногу ми потекнуваат од „Столот на Елијах“ на Игор Штикс. Во еден период од неколку месеци бев целосно опседната од книгата. Ја читав на македонски (одличен превод на „Или или“, но некаде го загубив: ја користам оваа прилика, да си ја побарам јавно), потоа ја купив во оригинал.

S prezirom je odbijao etnička svrstavanja smatrajući vrhuncem gluposti činjenica da su mnogi tako lako odustali od prijašnjeg statusa građanina da bi postali tek Srbi, Muslimani ili Hrvati, a nervirala su ga pitanja o vlastitom porijeklu te je odbijao bilo kome pokazivati “krvnu sliku”.

и:

“Slušaj, druškane, ne znam ja ništa. Samo mi se, što sam stariji, sve više čini da neka paklenska logika, neko davno prokletstvo koje ne znam kako smo zaslužili, polagano briše s lica zemlje gradove u kojima su se vjere, narodi, jezici, tonovi, puti miješali kao špilkarte.“

„Rekli ste 'posljednje u nizu'...“ 

„Da, posljednje, ili možda jedan od posljednjih takvih gradova koji su, u svakom slučaju, na izdisaju.“ Simon je sad gledao gore i prstom mi pokazao Davidovu zvijezdu na velikom prozoru. „O ovome ti govorim, o tome da je, ako se doista potrudiš i pogledaš kroz ovu zvijezdu iz svih krajeva sinagoge, s galerija ili iz prizemlja, moguće u njezine krake uloviti krov medrese, ili koji minaret, o pravoslavnima iza leđa, o katolicima na dohvat ruke, ne o pasivnom su postojanju već o miješanju svega toga u nove oblike, u Sarajlije. To nestaje. Ljudi nestaju, ostaju samo prazne zgrade, poput ove sinagoge, muzeji...“ 

- Igor Štiks, "Elijahova stolica" 

Последната вистинска книжевна опсесија ми е Пруст. Иако го немам прочитано целиот, ми го означува периодот на нови искуства, интензивно пишување, интуиција... 

Спокојството што произлезе од крајот на тегобата ме доведе во состојба на вонредна живост, не помалку од чекањето, жедта и стравот од опасноста. Без шум го отворив прозорецот и седнав на под пред креветот; речиси не мрдав за да не ме чујат долу. Надвор, нештата се чинеа исто така смрзнати во некакво немо внимание да не се наруши месечевата светлина, којашто, удвојувајќи го и оддалечувајќи секој предмет, со ширење на неговиот отсјај пред себе, отсјај погуст и поконкретен од неа самата, наедно го беше истенчила и зголемила пејзажот како, дотогаш, смотан план што некој го одвиткува. Она што имаше потреба да мрда некакво костеново лисје, мрдаше. Но, неговото фино, сеопфатно треперење, изведено до најситни нијанси и со крајна нежност, не преоѓаше врз околината, не се мешаше со неа, останувајќи ограничено. Изложени на оваа тишина, што од сето тоа не впиваше ништо во себе, најоддалечените шумови, оние што изгледа доаѓаа од градините на другиот крај од градот, се доживуваа како нешто посебно, нешто толку „совршено“, што изгледаше дека тој впечаток на оддалеченост му го должат само на своето пијанисимо, како пригушените мотиви кои толку убаво ги изведува оркестарот на Конзерваториумот што, иако не пропуштиле ниедна нота, сепак се чини дека ги слушате далеку од концертната сала...

- Марсел Пруст, „Комбре“ 

За крај, Селинџер. Се обидов да го читам во средно. Не ми успеа. Постојано се среќавав со него, но никако да го прочитам. Почнав со „Френи и Зуи“. И цело време додека ги читав сфаќав дека сум требала да ги читам во друг период. Ликот на Френи ќе беше толку силна идентификација за мене. Сега ми делуваат малку анахрони, како цитати во старите бележници. 

“I know this much, is all,” – Franny said. “If you’re a poet, you do something beautiful. I mean you’re supposed to leave something beautiful when after you get off the page and everything. The ones you’re talking about don’t leave a single, solitary thing beautiful. All that maybe the slightly better ones do is sort of get inside your head and leave something there, but just because they do, just because they know how to leave something, it doesn’t have to be a poem, for heaven’s sake. It may just be some kind of terribly fascinating, syntaxy droppings – excuse the expression. Like Manlius and Esposito and all those poor men.” 

- J.D. Salinger, "Franny and Zooey"