Извадоци

Отсекогаш сум мислела дека некои книги си одговараат со одредени периоди во животот, не поделени реско, туку претопувачки: подобро ги разбираме, полесно се поврзуваме со темата, ликовите, атмосферата, се идентификуваме. За мене тоа значело и нивно надминување. Никогаш не сум знаела како да направам листа на книги кои ги сакам, токму затоа што ги надминувам кога ќе им помине периодот. Не ги заборавам научените лекции или чувството кога сум открила една книга во еден период, но толку сум сконцентрирана на новиот период што си мислам дека ако земам сега да ги читам нема ништо да ми значат. И најчесто е така, затоа не ги читам повторно. Читам извадоци, понекогаш, некогаш извадоците знаат да се совпаднат со сегашни моменти. Извадоците од минатите книги се слични со стари дневнички белешки. Го враќаат чувството на минати настани, болки или убавини.

Ми останаа во умот белите магли
и една пуста есен по нашите полиња...
Бегаше возот наврнат, жално рикаше,
бегаа селата есенски од мене
и ридје голи тонеа во далечината... 

- Блаже Конески, „Спомен“ (извадок)

Па така, во едно разлистување на старите тефтери и тетратки наоѓам дел од почетокот на „Големата вода“. Лето е, на одмор сум со другарките во Охрид. Само што сум завршила трета средно. Ја читам „Големата вода“, темно кафени или црни корици, позајмена од библиотека. Лектира ни е, но толку сум вовлечена – ретко се случува со лектирите. Одморот ми се отвора пред мене со зборовоите „проклет да бидам“, како во фон.

Како беше-беше, по време едно со сигурност дознавме, – патот до Сентерлевиот рид беше страшно стрмен, како во пеколот. А ние само што требаше да појдеме по него, – проклет да бидам, – и сега не знам од каде толку сила, волја, храброст за еден таков ужасен, тежок пат. Во почетокот ќе спомнам само толку, илјадапати, милионпати, неброено била поголема, посилна страста за убавиот живот и слободата. Проклет да бидам ако тоа не нè држеше да одиме, да не се плашиме од страшните казни. О, вечни, о слатки соништа. Проклет да бидам, тоа беше гласот на големата вода. 

- Живко Чинго, „Големата вода“

Во една тетратка помеѓу извадоци од „Градинарот“ од Тагоре и „Уметноста на љубовта“ од Фром, веројатно читани некаде во четврта средно, доаѓам до мој превод на српскиот превод на „Ковачи на лажни пари“ на Андре Жид. Не се сеќавам дека сум ја читала, дома ја имам во српски превод, старо издание, серија Савремени страни писци на Белградска „Просвета“ (1961). Се сеќавам дека пред неколку години ја открив во домашната библиотека и истиот тој дел што сум го превела во средно ми остана запаметен. Чудно.

Оно што бих хтео, – говорио је Лисјен, – то је да испричам причу не о једној личности, већ о неком месту, – ето, на пример, о једној стази у парку, као што је ова, да испричам шта се ту догађа – од јутра до вечери. Прво би дошле васпитачице, дадиље с тракама... Не, не... најпре сасвим седа створења, неодређеног пола и старости, да почисте стазу, полију траву, промене цвеће, уопште да припреме сцену и декор пре отварања капије, разумеш? Онда, улазак дадиља. Шврће праве паштете од песка, туку се; васпитачице их шамарају. Затим мали ђаци излазе из школе – а онда долазе раднице. Сиромаси долазе да једу на клупама. Касније, људи који се траже; други који се избегавају; трећи који се осамљују, сањари. Па онда светина, у време музике и затварање радња. Па студенти, као сада. Увече, неки се љубавници грле; други се растају плачући. Напослетку, пред мрак, један стари пар... И, одједном, добош: затвара се. Сви излазе. Комад је завршен. Разумеш: нешто што би оставло утисак свршетка свега, смрти... али не говорећи о смрти, наравно. (...)

А то није све; није све! – настави Лисјен са жаром. – Хтео бих, у некој врсти епилога, да прикажем ту исту стазу ноћу, пошто су сви отишли, пусту, много лепшу него што је дању; у дубокој тишини сви су природни шумови гласнији; шум фонтане, ветра у лишћу, песма неке ноћне птице. Прво сам мислио да уведем и духовне, можда статуе... али мислим да би то било банално; шта ти мислиш?  

- Андре Жид, „Ковачи лажног новца“

И српското издание на Сликата на Доријан Греј, доживуваше преводи од моја страна, кон крај на средно, кога бев фасцинирана, особено, од воведниот дел: „Уметникот е творец на убавото“... „Секоја уметност е целосно некорисна“... Не се сеќавам колку пати ги имам препишувано. Некако како клише, но Оскар Вајлд мора да се проживее, особено во средно.

Када су ушли, нашли су на зиду дивну слику свога господара, као што су га последњи пут видели, у свој дивоти његове младости и лепоте. На поду је лежао мртав човек у свечаном оделу, са ножем у срцу. Лице му је било увело, смежурано и одвратно. Тек пошто су погледали прстење, познали су ко је. 

- Оскар Вајлд, „Слика Доријана Греја“

Вирџинија Вулф, пак, ја читав на факултет. Меѓу неколкуте македонски романи, на Венко Андоновски, Гоце Смилевски и Игор Исаковски, кои се појавија во тие години, како и, неизбежната опсесија за секој италијанист – Алесандро Барико. Времето на небројни џез свирки и концерти, нови пријатели и поинакви интереси и „Бранови“ на Вулф. Кога почнав да правам профили на социјалните мрежи, овој извадок беше во описот на сите...

Потребен ми е некој чиј дух сече како сатар на трупец; за кого и врвот на апсурдот е возвишен а врвките на обувките заслужуваат обожување. Кому да му ја откријам неодложната потреба на мојата страст? 

- Вирџинија Вулф, „Бранови“

Цртеж направен помеѓу 1992-1994, веројатно.

Потоа дојде моето големо интересирање за поранешна Југославија и особено за војната во Босна. Ставовите за идентитетот, потеклото и културата во општа смисла најмногу ми потекнуваат од „Столот на Елијах“ на Игор Штикс. Во еден период од неколку месеци бев целосно опседната од книгата. Ја читав на македонски (одличен превод на „Или или“, но некаде го загубив: ја користам оваа прилика, да си ја побарам јавно), потоа ја купив во оригинал.

S prezirom je odbijao etnička svrstavanja smatrajući vrhuncem gluposti činjenica da su mnogi tako lako odustali od prijašnjeg statusa građanina da bi postali tek Srbi, Muslimani ili Hrvati, a nervirala su ga pitanja o vlastitom porijeklu te je odbijao bilo kome pokazivati “krvnu sliku”.

и:

“Slušaj, druškane, ne znam ja ništa. Samo mi se, što sam stariji, sve više čini da neka paklenska logika, neko davno prokletstvo koje ne znam kako smo zaslužili, polagano briše s lica zemlje gradove u kojima su se vjere, narodi, jezici, tonovi, puti miješali kao špilkarte.“

„Rekli ste 'posljednje u nizu'...“ 

„Da, posljednje, ili možda jedan od posljednjih takvih gradova koji su, u svakom slučaju, na izdisaju.“ Simon je sad gledao gore i prstom mi pokazao Davidovu zvijezdu na velikom prozoru. „O ovome ti govorim, o tome da je, ako se doista potrudiš i pogledaš kroz ovu zvijezdu iz svih krajeva sinagoge, s galerija ili iz prizemlja, moguće u njezine krake uloviti krov medrese, ili koji minaret, o pravoslavnima iza leđa, o katolicima na dohvat ruke, ne o pasivnom su postojanju već o miješanju svega toga u nove oblike, u Sarajlije. To nestaje. Ljudi nestaju, ostaju samo prazne zgrade, poput ove sinagoge, muzeji...“ 

- Igor Štiks, "Elijahova stolica" 

Последната вистинска книжевна опсесија ми е Пруст. Иако го немам прочитано целиот, ми го означува периодот на нови искуства, интензивно пишување, интуиција... 

Спокојството што произлезе од крајот на тегобата ме доведе во состојба на вонредна живост, не помалку од чекањето, жедта и стравот од опасноста. Без шум го отворив прозорецот и седнав на под пред креветот; речиси не мрдав за да не ме чујат долу. Надвор, нештата се чинеа исто така смрзнати во некакво немо внимание да не се наруши месечевата светлина, којашто, удвојувајќи го и оддалечувајќи секој предмет, со ширење на неговиот отсјај пред себе, отсјај погуст и поконкретен од неа самата, наедно го беше истенчила и зголемила пејзажот како, дотогаш, смотан план што некој го одвиткува. Она што имаше потреба да мрда некакво костеново лисје, мрдаше. Но, неговото фино, сеопфатно треперење, изведено до најситни нијанси и со крајна нежност, не преоѓаше врз околината, не се мешаше со неа, останувајќи ограничено. Изложени на оваа тишина, што од сето тоа не впиваше ништо во себе, најоддалечените шумови, оние што изгледа доаѓаа од градините на другиот крај од градот, се доживуваа како нешто посебно, нешто толку „совршено“, што изгледаше дека тој впечаток на оддалеченост му го должат само на своето пијанисимо, како пригушените мотиви кои толку убаво ги изведува оркестарот на Конзерваториумот што, иако не пропуштиле ниедна нота, сепак се чини дека ги слушате далеку од концертната сала...

- Марсел Пруст, „Комбре“ 

За крај, Селинџер. Се обидов да го читам во средно. Не ми успеа. Постојано се среќавав со него, но никако да го прочитам. Почнав со „Френи и Зуи“. И цело време додека ги читав сфаќав дека сум требала да ги читам во друг период. Ликот на Френи ќе беше толку силна идентификација за мене. Сега ми делуваат малку анахрони, како цитати во старите бележници. 

“I know this much, is all,” – Franny said. “If you’re a poet, you do something beautiful. I mean you’re supposed to leave something beautiful when after you get off the page and everything. The ones you’re talking about don’t leave a single, solitary thing beautiful. All that maybe the slightly better ones do is sort of get inside your head and leave something there, but just because they do, just because they know how to leave something, it doesn’t have to be a poem, for heaven’s sake. It may just be some kind of terribly fascinating, syntaxy droppings – excuse the expression. Like Manlius and Esposito and all those poor men.” 

- J.D. Salinger, "Franny and Zooey"