Берлин – отворена приказна

When the child was a child

It walked with its arms swinging,

wanted the brook to be a river,

the river to be a torrent,

and this puddle to be the sea.

When the child was a child,

it didn’t know that it was a child,

everything was soulful,

and all souls were one.

Преку Меморијалниот споменик
на убиените Евреи во Европа

„Небото над Берлин“ е првото нешто кое ме спреми за градот. Посетата беше прекратка за да се тргне во потрага по местата од филмот, беше прекратка и да се штиклираат сите точки од листите на моите пријатели, кои ентузијастички со часови ми раскажувале и раскажуваа за градот кој го сакаат. За мене Берлин остана убава и недоистражена, а со тоа и отворена приказна. Недели подоцна, повторно, прво ми дојде во глава „Небото над Берлин“ и „кога детето беше дете“...

Затоа што кога детето беше дете...

had no habits,

it often sat cross-legged,

took off running,

had a cowlick in its hair,

and made no faces when photographed

Можеби сакам да најдам нешто таму каде што тоа го нема, но овие зборови многу лесно се лепат за мојот впечаток за Берлин: природност на првичниот импулс, леснотија во нелицемерноста, леснотија во прифаќањето (шаренилото од јаки бои во Берлин, како во никој друг град, е од огромно симболично значење!), од друга страна: прекршеноста, дисконтинуитетот, прекинатоста на линиите со големи празни простори кои на одредени места значат физички показатели на блиската историја на ѕидот.

Schlesische Strasse, Friedrichshain-Kreuzberg

When the child was a child,

It was the time for these questions:

Why am I me, and why not you?

Why am I here, and why not there?

When did time begin, and where does space end?

Is life under the sun not just a dream?

Is what I see and hear and smell

not just an illusion of a world before the world?

Given the facts of evil and people.

does evil really exist?

How can it be that I, who I am,

didn’t exist before I came to be,

and that, someday, I, who I am,

will no longer be who I am?

Во преминот на Cafè Cinema,
Hackescher Markt

Луѓето, како никаде каде што сум била, доаѓаат во преден план, пред зградите и улиците. Навиките, секојдневните обврски и начин на живот, треба зад нив да пробуричкаш за да ги најдеш познатите линии згради од крајот на 19-тиот и 20-тиот век. Локалите (кафеа, слаткарници, ресторани) не се само тоа, тие, речиси во секој случај, се проширени со продажба на стара облека и предмети, изложби, секакви други настани, продажба на домашно приготвена храна... природноста на овие концепти е еднаква со природноста со која секаде можеш да бидеш добредојден како да влегуваш во својот маалски бар. Секаде си на вистинското место. Градот и луѓето успеваат, во тоа мноштво од историски епизоди и срцепарателни приказни, да создадат место кое пулсира со живот, креативност и, речиси, детска природност.

When the child was a child, 

(...)

It awaited the first snow,

And waits that way even now.

             

     * извадоци од „Песна за детството“, Петер Хандке - целата тука!

Не смеам да ве оставам без еден од оние прекрасни филмски монолози, продолжението на видеото од почетокот... Дамиел со карирано палто во силни бои и Марион со обетки со ангелски крилја, во „Небото над Берлин“, на Вим Вендерс. Го пуштам и јас одново и одновно, веројатно, додека не почнам да го кажувам заедно со Марион на германски и ја оставам берлинската приказна отворена, до следниот пат.

Мрзелив расказ во продолженија (1)

Средувајќи ги белешките на компјутерот, наоѓам два почетоци за нешто, кои, во еден молскавичен момент, сфаќам дека можат да се поврзат во еден подолг расказ. Веројатно, но исто толку е можно и никогаш да не се поврзат.Реално, во овој период на летна жештина, не би ги ни терала со сила на ништо. Ќе видиме во наредните продолженија.

Фуснота

Веќе е многу рано во новиот ден. Речиси насилно останувам сè уште седнат на работната маса, со тежок џемпер на мене и мала греалка насочена кон нозете. Ја пишувам првата фуснота во трудот. Труд! Толку претенциозен збор. Досега беше целиот текст во еден непрекинат след. Фрагментарен само по природата, не и по формата. Низа од испишани страници хаотични во истотата, но сирово убави и вистинити. Кога ќе ја ставиш првата фуснота тогаш завршува целото задоволство на истражувањето. Крајот е тука и целото тоа обликување веќе е како да дотеруваш мртовец.

„Како одлучуваш што да ставиш во фуснота? Ако толку тој дел го отежнува читањето зошто да ставиш фуснота за, уште повеќе, целосно да го укочиш читањето!“ – ми се враќаат во глава исечок од жестока дискусија за фуснотата од пред некоја година. Знаев, порано, жолчно да се фатам за речиси небитни теми и страсно да изложувам теории и ставови за нив. „Во име на необременување на текстот користиме техника за целосно обременување на окото и на логиката на читање. Фусноти што продолжуваат на другата страна, текстот оди горе во неколку реда сето друго е фуснота, тоа веќе преоѓа во огледален текст. Би било прекрасно доколку намерата е таква, да се фрагментираат два побитни текстови, но да ставаш огромно, непотребно набројување на дела, примери кои не се толку битни, анегдоти и слично со ситни букви напишан текст подреден на „главниот“ едноставно е непристојно, претенциозно и бесмислено.“

Со овие реминисценции речиси секогаш доаѓа и напливот на топлина кога ќе ме обзеде темата и силната желба за пркос кон спротивното мислење, намерата да одам до крај во дискусијата по цена на сè и задоволството кога ќе го заведам противникот во нешто кое не му ни паднало на памет дека ќе го прави тој ден. Потоа и двајцата ќе се мразиме за тоа што сме дозволиле да изгубиме толку нерви енергија и зборови за тема која тоа воопшто не го заслушува.

Додека ја моделирам првата фуснота, одвоена со црта, но со иста големина на букви како основниот текст, навлегувам длабоко во таа лицемерност која ја мразам кај себеси. – „Не ставај фусноти! Зарем не се слушаш себеси како гњавиш цело време. Всушност, многу е едноставно“ – би рекол Иво.

„Тебе секогаш ти изгледа светот едноставен, затоа што работиш со деца од прво до четврто“ – јас би му рекол со лажно претенциозен тон, за да го нервирам. Го имавме тој учителски хумор кога се чадевме во пушалната (мала просторија 3 на метро ипол, веднаш до големата соба за состаноци). Јас, Иво, Данче музичко, Перо физичко – редовните пушачи, плус уште некој инцидентно залутан.

***

Невидлив град

Никој не знаеше за тоа, но Маја имаше една, така да речеме, опсесија развиена уште од кога имаше 10 години и седеше со саати гледајќи ги привлечните слики од една голема книга од библиотеката на дедо. Дедо ѝ почина кога таа уште не беше заинтересирана да погледне подлабоко во книгата, па остана сама со неа. Тоа беше книга за едно место, истражено научно од мешана група научници, кои повеќе години во почетокот на минатиот век работеле на откривање на тајната на тоа место на еден остров во Индискиот океан, кое се чинело како да постоело во друго време-простор во истиот период кога околните места сосема поинаку се развивале. Дури и не беше сигурно дека тоа некогаш постоело, впрочем, истражувањето на научниците секогаш било проследено со контроверзи.

Има веќе еден месец откако првпат помисли дека тоа можеби е вистина. За неа секогаш постоело, но, објективно, вистина постана кога знаците се натрупаа и сега веќе ништо не можеше да ја поколеба. Желбата да трага по ова место ја засили до максимум опсесијата која ѝ висеше на глава секоја минута од денот. Местото вистински постоеше. Знаеше дека е само прашање на време кога ќе ги спакува големата книга од старата библиотека на дедо ѝ, синџирчето-компас кое случајно го купи во една старинарница пред една година и мапата која ѝ падна в раце пред еден месец и ќе отпатува. Веќе изгледаше сосема лесно. 

За светот кој сакаш да го истражуваш

Кон роман на Петар Андоновски , „Телото во кое треба да се живее“, Или-или, Скопје 2015

Бригита е шеесетгодишна судијка, која при крајот на својата кариера, исполнета со безначајни и непредизвикувачки случаи, го добива својот прв сложен случај. Во рамките на овој судски (општествен) процес, се следи нејзината внатрешна драма, себеиспитување и поглед наназад. Во кусиот роман, втор по ред на Петар Андоновски, „Телото во кое треа да се живее“, се соочуваме со темите на телото и постоењето, на смислата и апсурдноста, на одговорноста и себеосмислувањето.

На самиот почеток на летото, романот излегува од печат, под ставот – пркос, „позитивен инает“, против начинот на кој се распределуваат јавните средства за култура. Андоновски, како и за претходниот, и за овој роман не добива средства од Министерството. Како резултат на тоа, во една заедничка акција на пркос, авторот и соработниците се откажуваат од хонорарите, а романот се продава по цена од 50 денари, доволна да ги покрие трошоците за печат.

Но, да се посветиме на романот.

Со големо задоволство и без размислување ги купувам книгите на Петар. Уживам во приказната. Мислам дека е реткост добра, неизнасилена, издржана приказна во нашата понова проза. Обично се става акцент на мислата, на ставот, на извесна тегобна и сеприсутна автореференцијалност. Некако како од наративните дела да ја снемува нарацијата.

Приказната во овој роман е јасна, прецизна, директна и одмерена. Без одолговлекувања и без замки, ни се прикажува приказната за Бригита судијката, нејзините длабоки внатрешни соочувања и само-судења. Од таму поаѓаат, потоа, нишки на теми кои се спремни за расплетување и на пошироката уметничко-општествена сцена. Како на пример, телото во општеството, гледањето, посматрањето, внатре наспрема надвор – теми кои се присутни во двата романи на Петар, а во овој роман, присутни и во самиот наслов. Телото во кое треба да се живее: треба како задолженост и треба како прифаќање на даденост.

Провејуваат суптилно тие општествено насочени теми, така што во ликовите од двата романа, можеме да ги најдеме несигурностите и потрагите, во кои е лесно да се пронајдеме, а приказната која ја носат можеме да ја доживееме и лично, но која можеме да ја промислиме и општествено. И тоа не ни е наметнато, туку природно доаѓа од самата поставеност на нештата во романот.

Размислувајќи наназад, откако ја завршувам последната страница, во занесеноста од текот на настаните и расплетот, сфаќам дека единствено ми фали извесна продлабоченост на места или, пак, на тие места им фали повеќе време, во самиот роман, за таа продлабоченост да се појави. Значењето на присуството на Вера во развојот на ликот на Бригита, како и самиот лик на Вера, на пример, оставаат простор за доречување.

Но, книгите на Петар, една по друга, се прекрасно ветување дека следната ќе ме израдува со уште нешто повеќе, уште нешто различно, а од истото место, од истиот свет. Неверојатно искуство е да се има увид во развојот на еден автор. Убаво е да се знае дека следното дело, ќе биде само уште една станица во еден свет кој сакаш да го истражуваш.

Скица за расказ

Дебар маало, квечерина

Сакам да споделам една приказна за двајца кои никогаш нема да се сретнат. Би биле совршени еден за друг. Но,една траума во детството, погрешна доверба во некој другар од средно, залажување со нејасни желби и цели и слични секојдневности ги држат засекогаш далеку еден од друг. Далеку зашто не постои можност или пукнатина да се видат, вистински да се видат, и покрај тоа што се движат на истите места, дури неколку месеци работеа и во истата зграда, дури и што живеат во Скопје, каде ако двајца, кои одат под дефиниција дека би биле совршени еден за друг, мора да имаат приближни афинитети за движење низ градот и за забава.

И така разминувајќи се една вечер ги наоѓаме на само дваесеттина сантиметри еден од друг во едно уличе во чаршијата. Друг пат, пак, беа на истиот концерт во МКЦ на некој бенд, интересното е што и двајцата по една недела заборавија кој бенд беше. Но, се сеќаваат на еден друг концерт на истото место, пред десет години, таа беше прва на филозофски, тој трета на политички науки. Концертот беше еден од најдобрите во нивниот живот. Секако, тогаш мислеа дека ќе има и други, но денеска го паметат најдобро само тој.

Еднаш, дури и го забележа. Тоа беше во времето кога работеа во иста зграда. Имаше пекарница долу и на паузата и двајцата го сакаа последното лиснато со зденка и маслинка. Но, тој се премисли пред да имаат шанса да се спротивстават. Еднаш за малку ќе се случеше да бидат на ист панел на конференција за нешто. Но, во последен момент тој мораше да замине на неодложно патување и на панелот учествуваше негова колешка од институтот.

Во еден момент таа, одејќи по улицата на градски ѕид, си замислуваше како, по некоја чудна игра на случајот, во моментот некаде на паралелната улица поминува некој кој би можела да го сака. Тој во истиот момент излезе од такси кај Рамстор и се упати во правец на полициската Беко.

Би можела да редам до бескрај. Овој своевиден феномен на двајца кои толку блиску се движат низ градот, но не успеваат вистински да се видат и подлабоко да се спознаат, ме потсетува на една слика од една книга читана одамна, на која често се сеќавам, два воза кои одат низ паралелни тунели и само на моменти, преку малкуте процепи, може да се ѕирне во соседниот воз.

Би сакала да сум од оние автори кои ќе ги задоволат читателите со ненадејна средба, случаен спој на двајца кои се толку совршени еден за друг. Но, нема тоа да се случи. Она што им останува е да се ѕиркаат низ малите процепи, да не можат никогаш вистински да се сретнат и спознаат, да не можат да дојдат до миг во просторот и времето кога нивната енергија, дух и ум ќе се намести така да можат вистински да се сретнат и спознаат. Не го измислувам тоа јас, така тоа обично бидува. 

Додека дождот истура

Седеа на малата тераса од барот, молчејќи. Го слушаа дождот, што истураше некаде преку малото шанкче, зад настрешницата, се слеваше од неа, правеше езера по улиците и ги прободуваше со уште и уште тешки капки. Луѓето си доаѓаа и си одеа, сè уште е ладно за седење цела вечер надвор.

Линиите дожд ја враќаа од еден до друг балкон или прозорец од каде таа година го гледала дождот. „Многу патував годинава и времето не ми се погоди баш!“ – рече гласно, но како за себе. 

Нејзиниот пријател остана да гледа во цигарата која гореше во пепелникот без желба да повлече дим.

Таа си помисли како секогаш го има исотото чувство на некаква свечена посебност, секогаш кога врне, а таа не е во својата соба. Во ова мало лично истражување, мора да се напомне, вклучени се само дождовите кои ја затекле внатре или под стреа. Кога врне а таа е надвор, нервозна е, чевлите ѝ пропуштаат, ракавите ѝ се мокри, колите безмилосно прскаат. Кога е внатре го сака дождот. Како да е на вистинското место во вистинско време. И како времето да го снемува, застанува или нешто така, таа стои и гледа во капките што паѓаат, ги следи со поглед и не мисли. Тоа е чисто чувствување. Тогаш мора да биде смирена. На сигурно е. Тоа е задолжително, мора да е така. 

„Ни во Кипар?“ – нејзиниот пријател ја прекина тишината.

„Беше премногу топло...“ – набрзина одговори таа.

„Годината уште не е завршена.“ – безенергично заклучи тој.

Разговорот одеше тешко. Таа продолжи да ги прелистува сите соби и прозорци од каде го гледала дождот, загледана во овој сегашниот. Тој продолжи, молкум и замислено, да пуши. Главата почна да ѝ се дуе.

Ако излеземе на дождот и погледнеме кон терасата од барот, под настрешницата, а зад малото шанкче, седат неподвижни, една девојка со малку подуена глава и еден дечко со запалена цигара. Околу нив како мали виорчиња се движат другите луѓе. Меѓу нас и нив, дождот, истура.

Роман кој се чита со треперливо чувство во стомакот

Кон „Враќањето на зборовите“, Гоце Смилевски, Дијалог, Скопје, 2015.

„Што е ова?“, ја прашав.

„Небо,“  одговори таа и го стави небото на дланката од мојата десна рака. Ми се причини дека мајка ми, изговарајќи „небо“, со својот глас го отвори таванот над нас, направи круг околу небото, и потоа го спушти небото на мојата дланка, токму таму каде што го имаше ставено и кружниот метален предмет.

„Небо,“ повторив, а таа додаде:

„Го викаат астролаб.“

„Астралаб,“ реков јас, за една буква менувајќи го зборот. 

(еден од омилени делови, „Враќањето на зборовите“, стр. 20)

„Враќањето на зборовите“ е виснински убав роман, кој целосно вовлекува. Го отвораш и од него излегува цел зборовен свет, кој ти се отвора кон различни страни, продлабочувајќи се на одредени места, враќајќи се на други. Со секое повторно отворање на книгата, се раѓа чувство дека тоа е свет кој постои, а достапен ти е на едно посегнување по неа.

Одамна немам прочитано таква книга, која ќе ме натера да пишувам за неа. Уште од „Мемоарите на Хадријан“ на Маргерит Јурсенар. Интересно е што методот на креирање на приказната, инспирирана од историски факти и сместена векови пред нашето време, на новиот роман на Гоце Смилевски, „Враќањето на зборовите“, е во корелација со тој на Јурсенар, и самиот тој ја споменува токму „Мемоарите на Хадријан“ во својата белешка кон овој роман.

„... во Брисел. Таму во родниот град на Маргерит Јурсенар, се сеќавав на некои нејзини мисли од белешките кон романот „Мемоарите на Хадријан“: дека е едноставно да се смали растојанието меѓу вековите, и дека меѓу неа и времето за кое пишува, од кое ја делат осумнаесет векови, се само дваесет и пет поколенија, а тоа се дваесетина пара старечки раце кои ја поврзуваат со Хадријан“  

(од Белешката на авторот: Лицето на Елоиза и маската на Абелар, „Враќањето на зборовите“, стр. 215)

Кога се чита романот не се има чувство дека се чита за случувања од 12-тиот век: историските настани и начин на живот се исчистени и суптилно се оставаат во позадина, а приказната излегува во преден план, како и ликовите. Прекрасните и секогаш темелно разработени ликови, стануваат живи. Ги слушаш како ти раскажуваат за своите дилеми, искушенија и морални погледи и мислиш дека се тука до тебе, на каучот, во возот или на работната маса, ти раскажуваат или те понесуваат со себе таму каде што се: Париз, манастирите, патувањата, Богородичната црква, нивното време, ти ги покажуваат своите лични предмети, простори. Ова има силна моќ да те внесе сигурно во приказната, да не можеш да избегаш на заклучоците и да не можеш а да не понесеш дел од тој свет со себе.

И самата структурата на романот има таков ефект, со краткиот влез во кој накратко се раскажува текот на приказната, а која понатаму се шири и продлабочува во различни насоки, онака како што е избрано од авторот, онолку колку што е избрано да се каже за неа. Потоа мораш да го дочиташ романот. Потоа немаш причини да се враќаш надвор, затоа што си веќе фатен.

На овој начин, со повторувањата и забележливите продлабочувања на приказната, од поглавје во поглавје, авторот како да сака да го претстави полнењето на самата приказна (останата од записите на Абелар и писмата помеѓу него и Елоиза). За на крај да имаме книга во која не само што веруваме, туку и ја сакаме, и која нè допира денеска и тука. Затоа што ситуациите се јасни, разбирливи, и покрај тоа што се дел од некое друго време векови пред нашето. Исчистени, со суптилна поврзаност со нашите денешни: се чувствува и коментар кон денешните општествени ситуации, или пак, исчистеноста на нарацијата и идеите допушта размислувања кои нè водат кон денешното време. На крајот, всушност, ние сме соочени со една етичка ситуација, како поединци во општеството; сме соочени со една толку човечка потрага по одржување на сопствените етички начела и достонство, како и со вечната тема на осмислување на животот.

Додека ја читав книгата ми остана најжива етиката како главна тема, вредностите на човекот, според кои живее во светот и се соочува со животот. И тоа најмногу преку развојот на ликот на Елоиза, ми се чини, како нејзината осетливост за неправдите на светот, да се храни од неправдата која таа ја претрпела, задолжителноста на разделбата од својот син, неможноста, како жена, да го искористи своето знаење во светот, обесправеноста од страна на црквата, владетелите, општеството, Абелар...

Кога, пак, се навраќав на романот, на одредени негови делови, припремајќи го овој текст, се заглавив во концептот на тишината наспрема зборот: тонењата на Елоиза и конечното враќање на зборовите, нејзиниот однос со Абелар и начинот на кој тој однос се менува во текот на нивната разделба, сите фази на нивната љубов.

Пред ваква книга, со која длабоко се поврзуваш, си мислиш дека сите поделби и класификации, сите теории и интерпретации, се небитни и непотребни. Секогаш постоеле книги од различни времиња и простори, со различни ликови и приказни, со кои сме се поврзувале на истиот длабок, интуитивен, близок начин и сме си ги чувале и сакале, како нешто свое. Таков е овој роман за мене.

Со секое отворање на книгата, ете ги, повторно, светот кој привлекува и истото чувство на поместување и треперење во стомакот. Не знам дали истото и вам ќе ви се случи. Можеби не. Можеби други книги вам тоа чувство ви го носат. Можеби тоа чувство никогаш не е такво, туку друго. Јас вака ја прочитав книгата. Вакви се моите доживувања. Ова е мое читање на „Враќањето на зборовите“, новиот роман на Гоце Смилевски... со мои зборови. 

Рим: нурнување во слоевите

„Ќе пишувам кога ќе се вратам. Сега само фаќам белешки. Потоа ќе средувам, додавам. Мислам дека ако се пишува со носталгија е поемотивно, посилно се исцртуваат доживеаните впечатоци, ги евоцираш и преживуваш одново, збогатени со сето време, патување, искуство и знаење кое прошло од времето на доживувањата до враќањето дома.

Патувањето е друга состојба на ум. Помалку невротична“. 

Од белешките, 14.5.2015

Trastevere

Слоевитоста е првото нешто што те пречекува во Рим. Таа слоевитост на ископини во длабочина и на згради кои се пластат врз нив, е првиот впечаток кој го имам за Рим. Кога седиш пократко, таа слоевитост е доволна, ти дава доволен материјал за размислување за времето, минатото, пластењето и менувањето на животот. Но, кога ќе ги поминеш типично туристичките места, точките на интерес и локациите кои не смеат да се пропуштат, и особено, кога ќе се вратиш по трет, четврт или петти пат во истиот град, па уште и на подолго, забележуваш дека градот не ти дозволува да загребеш подлабоко, во некои други слоеви, кои сакаш да ги пронајдеш, за кои знаеш дека мора да се таму, некои места кои живеат денеска во целовитост и модерност. Градот како да те отфрла. Се судираш со порти, ѕидини и железнички раскрсници (три во самиот центар на градот: Термини, Тибуртина и Остиензе), брда и ридови, реки и реки на туристи, имаш чувство дека ќе те проголтаат – а ти спремен со адреси, локации, имиња кои не се наоѓаат во стандардните туристички водичи, се обидуваш да се снајдеш во конфузниот градски сообраќај и сите замки на градот кои не се обележани на ниедна негова мапа.

Рим е голем, гломазен град. Сфаќаш дека ќе мораш да најдеш начин да си го припитомиш ако сакаш да живееш во него. Да го организираш во главата, да си се организираш низ него. Оти целиот ден можеш да го изгубиш патувајќи со автобус, трамвај, метро или регионален воз.

Campo de' Fiori

Во Рим, освен ако не си качен на некој видиковец, гледаш нагоре. Историјата оди во длабочина, новите згради со балконите и крововските тераси и градини се издигаат во височина. И медитеранските борови ги кастрат за да растат нагоре, како извишени печурки. Фотографиите во најголем дел ми се вертикални. Ретко сликам така, затоа и приметувам.

"From the top of a terrace on the night following these celebrations I watched Rome ablaze. Those festive bonfires were surely as brilliant as the disastrous conflagrations lighted by Nero; they were almost as terrifying, too. Rome the crucible, but also the furnace, the boiling metal, the hammer, and the anvil as well, visible proof of the changes and the repetitions of history, one place in the world where man will have most passionately lived". 

Marguerite Yourcenar, Memoirs of Hadrian

Тераси кои гледаат на Тибар

Патиките се валкаат, нозете отекуваат и болат, жежат на топлото јужно сонце, макар што е мај. Ги учиме линиите на градскиот сообраќај, но и покрај тоа дистанците се големи. Рим е гломазен град. Музеј во кој се пластат слоеви и истории. Како да се стиснале на едно место: антиката, ренесансата, барокот, модерната...

"Rome does not need to make culture. It is culture. Prehistoric, classical, Etruscan, Renaissance, Baroque, modern. Every corner of the city is a chapter in an imaginary universal history of culture. Culture In Rome is not an academic concept. It’s not even a museum culture, even though the city is one enormous museum. It is a human culture, just because it is free of every form of cultural faddishness, or neurotic trendiness".   

Federico Fellini, interview

Fontana di Trevi се реконструира, направени се рампи за туристите, да можат да фрлат паричка, веројатно во некоја кофа со вода. Секој пат ја почитувам таа традиција и покрај несразмерната исполнетост на малиот плоштад: голема фонтана, цела трибина на ситно напикани луѓе. Овој пат одбивам да се пикам на тесни рампи, над празниот базен и не ја фрлам паричката. Ќе се вратам ли пак?

Си мислам, колку се среќни филмаџиите кои снимаат на одредени локации само за нив затворени. Кога ќе ги видиш местата си фасциниран, си ги запишуваш и кога ќе се најдеш во градот и ги посетиш во момент се разочаруваш затоа што се преполни со туристи и ниту тронка од она што те фасцинирало не можеш да забележиш.

Автобуската кај Torre Argentina, Centro storico

Во еден момент, без да забележиш, почнуваш да се движиш низ градот полн со самодоверба и без мапа. Во тој момент почнува неговото припитомување. Во тој момент, во мојата посета на Рим, тој стана не само дојдовна точка, туку и појдовна. Ги почнавме патувањата до Наполи и Тиволи.

Во Рим, нагоре се гледа и во црквите и во музеите. Мајсторството на архитектите се гледа во куполите. Предизвик финансиран од црквата. Како и некои од фреските и скулптурите. Но вилите на имотните римски фамилии: Villa Borghese, Villa Farnesina... „Аполон и Дафне“, на Бернини, во галеријата „Боргезе“, мермерот е и тело и дрво... Исцртаните ѕидови на вила Фарнезина... Караваџо, Канова, Бернини, Микеланџело... Можеш да ги сретнеш насекаде низ Рим. Особено Бернини.

Apollo e Dafne, Bernini, Galleria Borghese

"These paintings are like friends with whom one has long been acquainted through correspondence and now sees face to face for the first time. The difference when one lives with them is that one’s sympathies and antipathies are soon revealed". 

Johann Wolfgang Goethe, Italian Journey

Villa Farnesina, детал

Villa Farnesina

„Се трудиш да ги реконструираш промените, но не е возможно, не можеш да ги одделиш слоевите, се напластувале едно на друго, се распаднале и сега останале такви, да те тераат да ги реконструираш. Времето, луѓето, вековите, пластеле и граделе. Можеш ли да го одделиш едниот слој од другиот“. 

Од белешките, по прошетката во Fori romani и Il Palatino, 14.5.2015

Fori romani и околината

"When we contemplate ruins, we contemplate our own future. To statesman, ruins predict the fall of Empires, and to philosophers the futility of mortal man’s aspirations. To a poet, the decay of a monument represents the dissolution of the individual ego in the flow of Time; to a painter or architect, the fragments of a stupendous antiquity call into question the purpose of their art. Why struggle with a brush or chisel to create beauty of wholeness when far greater works have been destroyed by Time?" 

Christopher Woodward, In Ruins

Рим, повеќе од кој било друг град, си размислувам, е точката од која почнуваат да се исцртуваат одредени животни промени. Дали е случајно или не, не знам. Но, секоја посета ја паметам како важен пресек на еден период. Така што, сигурна сум, ќе се вратам во Рим. А сега, читајќи за него, пишувајќи и враќајќи ги призорите, ќе се обидам да се задржам таму што подолго.

Галеб на оградата на Complesso del vittoriano, во позадина
зградите непосредно над и до Fori romani

"At last – for the time – I live! It beats everything: it leaves the
Rome of your fancy – your education – nowhere. It makes
Venice – Florence – Oxford – London – seem like little cities
of pasteboard. I went reeling and moaning thro’ the streets, in
a fever of enjoyment. In the course of four or five hours I
traversed almost the whole of Rome and got a glimpse of
everything – the Forum, the Coliseum (stupendissimo!)…
I’ve seen the Tiber hurrying along, as swift and dirty as
history!... In fine I’ve seen Rome, and I shall go to bed a
wiser man than I last rose – yesterday morning." 

Henry James, from a letter to his brother

Ненаметливо, обмислено и интуитивно

- кон изложбата „Секогаш другите се оние што умираат“ на Илија Прокопиев

Фото: Петар Тасевски

Нормално дека не можам да пишувам за внатрешно-техничките димензии на ликовните дела. Не го знам тоа. Но можам да пишувам за нешто што многу ме привлекува за анализа – процесот на создавање: како се поврзуваат коцките за од цртежи, дури и скици, да се дојде до изложба, или, пак, од фрагменти текст до роман.

Процесот на создавањето на документарната изложба „Секогаш другите се оние што умираат“ на Илија Прокопиев, го следев, помалку или повеќе од внатре, од самиот негов почеток, па сè до закачувањето на последната рамка и отворањето на изложбата за посетители. Некои од цртежите на оваа изложба ги знам од кога беа бела хартија. Ги имам пред очи сцените од музеите кои се прикажани на нив, во моментот кога беа создавани. Ги гледав погледите на првите љубопитни набљудувачи на скиците, посетителите кои се нашле во истото време на тоа место. Потоа, ги гледав како се поврзуваат со некои други цртежи од други посети, како полека формираат целина, како се оформува концепт и како тој се поврзува со една подолга истражувачка работа на Илија, чиј резултат е „Атласот на човековото тело по Аристотел“.

На моменти си велев дека би сакала да не го знаев процесот, да ја гледам изложбата како онаа негова изложба од пред 5 години, да ги гледам делата за првпат. Какви впечатоци тогаш ќе имав?

Но, од друга страна, имајќи го овој привилегиран увид во процесот на создавање на една заокружена креација, како изложба, си наоѓам сличности со мојот начин на создавање на еден расказ или подолга целина – парчиња текст што некогаш биле фрагментарни импресии од различни времиња и, веројатно, пишувани со различно чувство, по некое време успеваат да се поврзат едни со други, во целина која може да нема врска со првичната идеја на секое од тие делчиња, а секако нема врска со чувството или импресијата што сум ги имала кога настанале тие фрагменти.

Фото мое. Од подготовките на изложбата

Затоа што концептот не е само нешто што од горе се става, најчесто во форма на текст или наслов, за да ги дефинира делата, туку се создава на малку покомплициран начин: интуитивно, спонтано, но и со уредување на мислата и постојано преобмислување на целиот процес на работа. Така ми се чини дека настануваше и концептот за изложбата „Секогаш другите се оние што умираат“ ненаметливо, обмислено и интуитивно.

Делата од кои се состои оваа изложба (28 цртежи и скици направени во музеи, 4 објекти-инстаалации и 1 книга-Атлас) не се случајни. Леснотијата и игривата дистанца на делата во себе носат луцидно и опсежно истражени знаења и идеи и даваат лична боја на фактите, правејќи ги само еден елемент од делото.

Концептот не смее да гуши, мора да остава простори за слободни интерпретации. Тој треба да понуди идеја, форма во која ќе се наредат делата, но да не наметнува.

Гледајќи наназад, лоцирам моменти на создавање на цртежи и скици, отфрлања, размислувања, застанувања, повторни создавања, оформување и поврзувње, сè до крајот, кога изложбата се растура и сите дела си тргнуваат по својот пат, за да се вклопат во некоја друга целина.

Изложбата е отворена до 17 април, галерија „Ко-Ра“, Дом на градежници, Скопје.

Секвенци сеќавања

Има некои нешта, многу емотивни, кога ќе се случат нè потресуваат целосно, поминува некое време ги средуваме и класифицираме, ги преминуваме, но многу често се враќаат како бранови, како секвенци од филмови. Не се менува состојбата, средени се, но се враќаат да нè потсетат. Некакви чудни мемориски бранови кои ни ги покажуваат емотивните удари во едно скратено и послабо издание. Можеби покажуваат дека не е сè преработено и сварено, можеби потсетуваат на научена лекција, можеби се појавуваат за да не се повторат, можеби потсетуваат дека тоа веќе не сме ние, или критикуваат како сме можеле да сме толку наивни или затворени или во илузии.

Некогаш овие бранови нè заплиснуваат со силни остатоци од слики и емоции делови од разговри и реакции за да ни покажат дека нашиот живот и комуникацијата со луѓето се во постојана промена, но и дека има периоди кога не сме паметни, спремни, осетливи на стварите околу нас, ниту пак сме во можност да одвоиме што е што. И кога ќе дојдат тие бранови чувството е одвратно, несигурно, дури и се мразиме за нештото што сме го направиле или сме си го направиле. Но, потоа, ја гледаме сегашната состојба и сфаќаме колку таа случка влијаела на нас, колку сме се смениле, продирајќи во причините за таквата ситуација и обидувајќи се да ги отстраниме.

Вака некако си мислам секогаш кога ги читам старите белешки, дневнички записи, текстови. Некои дури не сакам да ги прочитам, заради емотивниот полнеж што го носат. Така е и со дел од текстовите на овој блог. На некои не се навраќам, само ќе го видам насловот и одам понатаму, некои си ги доработувам во други формати, некои сакам да ги преработам на самиот блог, но ги оставам. Веќе две години! Прелистувајќи ги сите текстови, наназад до 20 март 2013, сите фотографии, мисли и безбројните белешки од кои изникнале, се потсетувам на таквите бранови на сеќавања... Си велам, што би правела без нив.

Но, ова се преработени текстови, раскази, патеписи, видувања, комбинирани белешки од различни времиња, кои се поврзале во еден момент. Приказните и секвенците кои ни доаѓаат и ги имаме само во нашата глава не се секогаш подложени на разумна преработка. Па, пак, состојбата во која се наоѓаме по едно такво скокнување во меморијата е слична, откината од сегашниот момент. Ни треба потоа време да сфатиме каде сме, да го сместиме чувството во контекст. И за тоа, повторно, пишувањето се појавува како најсоодветно средство.

Поезијата како инспирација, поезијата како баналност

Поезијата не е патетика, таа е сериозна работа; поезијата не е јаболки на сцената кои не се користат – вака некако звучеше реакцијата на Митко Гогов кога се качи на сцената во кино Фросина за својот настап на Песнило 

ПЕСНИЛО - концепт на неконвенционално поетско читање во вид на перформанс и поголема интеракција со публиката, кој го имаше првото издание 2010 година, обично за време на Роденденот на МКЦ

Ја споделувам оваа реакција за најголем дел од настапите.

Обично ми е непријатно на поетски читања, се чувствуам како на школска приредба: сцена и микрофон, поетот стои со листови испечатена песна, застанува пред публиката и со растреперени раце чита од поезијата создадена во сосема поинакви услови и состојба на ум, понекакогаш си велам, како да чита туѓа поезија, како да ја чита првпат. Понекогаш, ретко, поетите знаат да создадат вистински перформанси, да ја извлечат песната во сосема поинаква димензија и да ја интерпретираат во поинаков медиум. Нешто што е во самата идеја на овој поетски настан и што за мене беше најинтересното.

На последното издание на Песнило овие успешни и инспиративни перформанси беа ретки, беа во трагови. Напротив, она со што си заминав, по саат и половина настапи на дваесетина наши поети и прозаисти од различни генерации, беше вистинска вознемиреност не во позитивна смисла.

За мене поезијата, како и секој друг уметнички текст, е нешто што не е директен израз на авторот во смисла израз на неговите лични и секојдневни секирации. Постои нешто што ја одвојува личноста на авторот од нараторот/ликовите или поетскиот субјект, а тоа ги прави овие текстови уметнички издигнати на едно друго ниво од чистото изразување на чувствата на авторот, кои тој може да ги изрази и на друг начин: на пријатели, во есеи, на статус на Фејсбук. Она што беше најзабележително беа токму тие лични фрустрации и изрази на авторите, кои темите на песните ги доведуваа до брутална баналност.

Секојдневието, на пример, како една од најчестите теми на поезијата и прозата застапена на ова Песнило, беше третирано како разговор во кафеана, по испиени неколку чашки лошо вино. Секојдневието е тема која за мене е една од најпровокативните, токму заради ризикот лесно да се премине во баналност, постојано си во тензија со неа, затоа што, пак, ако претераш во спротивната насока, многу е можно да излезеш патетичен и претенциозен.

Баналноста и зголемена доза на патос се чувствуваше и во другата значајна спонтано одвоена тематска целина на ова Песнило, а тоа беа поезиите натопени со длбоки внатрешни превирања и немири посветени на тажни љубови, стравови од смртта и рефлексии за Бог. Два настапи се издвојуваат. Владимир Котески со својот перформанс со јаболки и кофа, кој за мене беше, исфорсиран и непотребно патетичен настап на темата соголување, живот и поезија (веројатно, затоа што се губев на моменти), а кулминацијата на перформансот беше со палење на листовите со поезија – затоа беше кофата на сцена, а не знаеме што беа јаболката кои останаа на столчето, а некои се истркалаа при настапот. Настапот на Мартин Богатиноски, беше вториот забележителен настап, а целиот може да се погледне ТУКА.

Не сакам да бидам разбрана погрешно, јас со душа чекам секаков вид на поинакво, мултимедијално и неконвенционално занимавање со пишан текст, мислам дека треба да се истражуваат границите на медиумите и да се внесува свежина од сите страни. Токму и заради тоа го пишувам овој текст, да не бевме на иста страна немаше воопшто да ме интересира. Но, кога се соочувам со банализирање на изразот и некреативни и речиси вознемирувачки интерпретации, секако морам да ја приложам и мојата реакција. И секако, не можам а да не го отворам прашањето за селекцијата на пријавените дела и настапи и нејзнината особена важност.

„Најчесто просторот на дејствување е помал од распонот на нашите крилја“ 

- Митко Гогов, стих од изведената песна. 

Се прашувам дали просторот кој се отвора е помал од распонот на крилјата на авторите кои треба да го запоседнат или пак крилјата не се доволно широки и силни.

Атина – улици на трансформации

Поглед од Акропол: на ридот Ликабетус, под него во десно се гледа Парламентот,
во долната половина на сликата, населбата Плака и Монастираки

Не мислам дека од секое патување треба да извлечеме некаква поука за нас или за светот. Можеме едноставно да шетаме, гледаме, дишеме и тоа да остане како спомен во времето. Па, така, кога некогаш на вести ќе има извештај од Атина и ќе оди замрзната сликата на Парламентот со делови од плоштадот Синтагма пред него, ќе можеш веднаш да си ги исцрташ другите улици и маала во околината, ќе знаеш дека зад тебе – доколку си свртен кон Парламентот – продолжува шетачката улица кон населбата Монастираки, која се протега некаде зад тебе и во лево, на лево е другиот голем плоштад Омонија, од каде се стига до Археолошкиот музеј и Политехничката школа, дека десно зад тебе е населбата Плака, во подножјето на Акрополот, со тесни извиткани улички полни локали и таверни, додека пред тебе лево, покрај Парламентот почнува елитната населба Колонаки, а десно од Парламентот, следејќи ја главната улица, со делумни извртувања ќе стигнеш до станот каде си бил сместен една недела. Нагоре се издига Акрополот, надолу, кога ќе се симнеш во метро станицата под Синтагма, можеш да видиш слоеви и слоеви од стари гробници на различни, меѓу нив – пат, секојдневни предмети, вкопани во пресечената почва.

Поглед на Акропол од Монастираки

Градот, погледнат од Акрополот, се распостила во недогледни помалку или повеќе прави редици на бели, речиси исклучиво, бели згради, збиени, прекинати само со поголеми парчиња од остатоци од некој антички храм или институција, или, пак, некоја ретка византиска црква. Како острови во таа белина се издигаат неколку ридови. Морето е некаде далеку, се насеќа и подѕирнува позади некој рид.

Гледање на антички остатоци во Атина создава сосема поинакво чувство и е вистинско задоволство, за разлика од каде било другде. Ги гледаш столбовите и градбите во оригиналниот контекст, на извориштето. Од друга страна, начинот на кој тие ископини и зданија комуницираат со денешните градби и како им влијаат на модерните згради за мене беше неверојатно. Директното вилјание се гледа во зградите од крајот на 19 и почетокот на 20 век, грчката преродба, кога се направени главните институции, како веќе споменатиот Парламент, под инспирација од античките градители. Друго нешто што го забележав беа модерните згради, градени од 20-тиот век наваму. Кога ѕиркаш во нивните влезови можеш да забележиш повеќеслојни простори: простор помеѓу двете врати, уште еден простор внатре, најчесто каде што се сандачињата и некое цвеќе или клупа, потоа уште еден простор пред скалите, па потоа скалите во свој простор... нешто што има призвук на градењето на големите антички јавни згради.

Зевс или Посејдон, бронзена скулптура,
ран класицизам, Археолошки музиеј, Атина

Значењето на Антиката и односот на Грците кон неа, се гледа и во музеите. Археолошкиот музеј, Музејот на Акрополот и Бенаки музејот може да посведочат за начинот на кој се чува и претставува ова наследство: крајно внимателно и сериозно. Начинот на кој се поставени експонатите, приказната, реконструкцијата и грижата за нив, предизвикува неминовна споредба со нас и нашиот Археолошки музеј, на пример. Но, нема да одиме натаму: ја протресуваш главата и забораваш, затоа што не се има време секогаш да се враќаме на веќе излитени анализи и дискусии, сепак си на одмор и далеку од домашните нелогичности.

Секое патување е различно: поводот, друштвото, годишно време, градот – дали го посетуваш прв пат, дали знаеш некого таму, дали знаеш нешто повеќе за градот, дали го знаеш јазикот, Атина, дополнително, е различна и во поглед на кој ден од неделата или денот или во какви временски услови шеташ по одредени улици. Изгледаат различно, како секој пат да поминуваш по различни улици, особено тесните улички во Монастираки и Плака. Ова доведува до губење, изненадување, наоѓање нешто ново, нов слој или пак постојано чувство дека шеташ сè на истото место. Го минуваш бувлјакот, тезгите стари книги, продавниците со најнови колекции на облека или оние со облека на старо, безбројни локали со графити, ѕидови со графити...

Плака, Атина

Плака, Атина

Монастираки, Атина

Она што е најзабележително во Атина, покрај овие трансформативни моќи, е ненаметливоста. Можеби токму заради овие две маала во самиот центар на градот. Тие ја спуштаат малку топката: атмосферата се поставува наспрема монументалноста, секојдневниот живот, современиот живот, наспрема историски туристички прошетки. И таму, во тие улички што се менуваат, најмногу ќе ја памтам Атина, како дупка која се отвара со многу паралелни светови, секогаш различни.