Додека дождот истура

Седеа на малата тераса од барот, молчејќи. Го слушаа дождот, што истураше некаде преку малото шанкче, зад настрешницата, се слеваше од неа, правеше езера по улиците и ги прободуваше со уште и уште тешки капки. Луѓето си доаѓаа и си одеа, сè уште е ладно за седење цела вечер надвор.

Линиите дожд ја враќаа од еден до друг балкон или прозорец од каде таа година го гледала дождот. „Многу патував годинава и времето не ми се погоди баш!“ – рече гласно, но како за себе. 

Нејзиниот пријател остана да гледа во цигарата која гореше во пепелникот без желба да повлече дим.

Таа си помисли како секогаш го има исотото чувство на некаква свечена посебност, секогаш кога врне, а таа не е во својата соба. Во ова мало лично истражување, мора да се напомне, вклучени се само дождовите кои ја затекле внатре или под стреа. Кога врне а таа е надвор, нервозна е, чевлите ѝ пропуштаат, ракавите ѝ се мокри, колите безмилосно прскаат. Кога е внатре го сака дождот. Како да е на вистинското место во вистинско време. И како времето да го снемува, застанува или нешто така, таа стои и гледа во капките што паѓаат, ги следи со поглед и не мисли. Тоа е чисто чувствување. Тогаш мора да биде смирена. На сигурно е. Тоа е задолжително, мора да е така. 

„Ни во Кипар?“ – нејзиниот пријател ја прекина тишината.

„Беше премногу топло...“ – набрзина одговори таа.

„Годината уште не е завршена.“ – безенергично заклучи тој.

Разговорот одеше тешко. Таа продолжи да ги прелистува сите соби и прозорци од каде го гледала дождот, загледана во овој сегашниот. Тој продолжи, молкум и замислено, да пуши. Главата почна да ѝ се дуе.

Ако излеземе на дождот и погледнеме кон терасата од барот, под настрешницата, а зад малото шанкче, седат неподвижни, една девојка со малку подуена глава и еден дечко со запалена цигара. Околу нив како мали виорчиња се движат другите луѓе. Меѓу нас и нив, дождот, истура.

Роман кој се чита со треперливо чувство во стомакот

Кон „Враќањето на зборовите“, Гоце Смилевски, Дијалог, Скопје, 2015.

„Што е ова?“, ја прашав.

„Небо,“  одговори таа и го стави небото на дланката од мојата десна рака. Ми се причини дека мајка ми, изговарајќи „небо“, со својот глас го отвори таванот над нас, направи круг околу небото, и потоа го спушти небото на мојата дланка, токму таму каде што го имаше ставено и кружниот метален предмет.

„Небо,“ повторив, а таа додаде:

„Го викаат астролаб.“

„Астралаб,“ реков јас, за една буква менувајќи го зборот. 

(еден од омилени делови, „Враќањето на зборовите“, стр. 20)

„Враќањето на зборовите“ е виснински убав роман, кој целосно вовлекува. Го отвораш и од него излегува цел зборовен свет, кој ти се отвора кон различни страни, продлабочувајќи се на одредени места, враќајќи се на други. Со секое повторно отворање на книгата, се раѓа чувство дека тоа е свет кој постои, а достапен ти е на едно посегнување по неа.

Одамна немам прочитано таква книга, која ќе ме натера да пишувам за неа. Уште од „Мемоарите на Хадријан“ на Маргерит Јурсенар. Интересно е што методот на креирање на приказната, инспирирана од историски факти и сместена векови пред нашето време, на новиот роман на Гоце Смилевски, „Враќањето на зборовите“, е во корелација со тој на Јурсенар, и самиот тој ја споменува токму „Мемоарите на Хадријан“ во својата белешка кон овој роман.

„... во Брисел. Таму во родниот град на Маргерит Јурсенар, се сеќавав на некои нејзини мисли од белешките кон романот „Мемоарите на Хадријан“: дека е едноставно да се смали растојанието меѓу вековите, и дека меѓу неа и времето за кое пишува, од кое ја делат осумнаесет векови, се само дваесет и пет поколенија, а тоа се дваесетина пара старечки раце кои ја поврзуваат со Хадријан“  

(од Белешката на авторот: Лицето на Елоиза и маската на Абелар, „Враќањето на зборовите“, стр. 215)

Кога се чита романот не се има чувство дека се чита за случувања од 12-тиот век: историските настани и начин на живот се исчистени и суптилно се оставаат во позадина, а приказната излегува во преден план, како и ликовите. Прекрасните и секогаш темелно разработени ликови, стануваат живи. Ги слушаш како ти раскажуваат за своите дилеми, искушенија и морални погледи и мислиш дека се тука до тебе, на каучот, во возот или на работната маса, ти раскажуваат или те понесуваат со себе таму каде што се: Париз, манастирите, патувањата, Богородичната црква, нивното време, ти ги покажуваат своите лични предмети, простори. Ова има силна моќ да те внесе сигурно во приказната, да не можеш да избегаш на заклучоците и да не можеш а да не понесеш дел од тој свет со себе.

И самата структурата на романот има таков ефект, со краткиот влез во кој накратко се раскажува текот на приказната, а која понатаму се шири и продлабочува во различни насоки, онака како што е избрано од авторот, онолку колку што е избрано да се каже за неа. Потоа мораш да го дочиташ романот. Потоа немаш причини да се враќаш надвор, затоа што си веќе фатен.

На овој начин, со повторувањата и забележливите продлабочувања на приказната, од поглавје во поглавје, авторот како да сака да го претстави полнењето на самата приказна (останата од записите на Абелар и писмата помеѓу него и Елоиза). За на крај да имаме книга во која не само што веруваме, туку и ја сакаме, и која нè допира денеска и тука. Затоа што ситуациите се јасни, разбирливи, и покрај тоа што се дел од некое друго време векови пред нашето. Исчистени, со суптилна поврзаност со нашите денешни: се чувствува и коментар кон денешните општествени ситуации, или пак, исчистеноста на нарацијата и идеите допушта размислувања кои нè водат кон денешното време. На крајот, всушност, ние сме соочени со една етичка ситуација, како поединци во општеството; сме соочени со една толку човечка потрага по одржување на сопствените етички начела и достонство, како и со вечната тема на осмислување на животот.

Додека ја читав книгата ми остана најжива етиката како главна тема, вредностите на човекот, според кои живее во светот и се соочува со животот. И тоа најмногу преку развојот на ликот на Елоиза, ми се чини, како нејзината осетливост за неправдите на светот, да се храни од неправдата која таа ја претрпела, задолжителноста на разделбата од својот син, неможноста, како жена, да го искористи своето знаење во светот, обесправеноста од страна на црквата, владетелите, општеството, Абелар...

Кога, пак, се навраќав на романот, на одредени негови делови, припремајќи го овој текст, се заглавив во концептот на тишината наспрема зборот: тонењата на Елоиза и конечното враќање на зборовите, нејзиниот однос со Абелар и начинот на кој тој однос се менува во текот на нивната разделба, сите фази на нивната љубов.

Пред ваква книга, со која длабоко се поврзуваш, си мислиш дека сите поделби и класификации, сите теории и интерпретации, се небитни и непотребни. Секогаш постоеле книги од различни времиња и простори, со различни ликови и приказни, со кои сме се поврзувале на истиот длабок, интуитивен, близок начин и сме си ги чувале и сакале, како нешто свое. Таков е овој роман за мене.

Со секое отворање на книгата, ете ги, повторно, светот кој привлекува и истото чувство на поместување и треперење во стомакот. Не знам дали истото и вам ќе ви се случи. Можеби не. Можеби други книги вам тоа чувство ви го носат. Можеби тоа чувство никогаш не е такво, туку друго. Јас вака ја прочитав книгата. Вакви се моите доживувања. Ова е мое читање на „Враќањето на зборовите“, новиот роман на Гоце Смилевски... со мои зборови. 

Рим: нурнување во слоевите

„Ќе пишувам кога ќе се вратам. Сега само фаќам белешки. Потоа ќе средувам, додавам. Мислам дека ако се пишува со носталгија е поемотивно, посилно се исцртуваат доживеаните впечатоци, ги евоцираш и преживуваш одново, збогатени со сето време, патување, искуство и знаење кое прошло од времето на доживувањата до враќањето дома.

Патувањето е друга состојба на ум. Помалку невротична“. 

Од белешките, 14.5.2015

Trastevere

Слоевитоста е првото нешто што те пречекува во Рим. Таа слоевитост на ископини во длабочина и на згради кои се пластат врз нив, е првиот впечаток кој го имам за Рим. Кога седиш пократко, таа слоевитост е доволна, ти дава доволен материјал за размислување за времето, минатото, пластењето и менувањето на животот. Но, кога ќе ги поминеш типично туристичките места, точките на интерес и локациите кои не смеат да се пропуштат, и особено, кога ќе се вратиш по трет, четврт или петти пат во истиот град, па уште и на подолго, забележуваш дека градот не ти дозволува да загребеш подлабоко, во некои други слоеви, кои сакаш да ги пронајдеш, за кои знаеш дека мора да се таму, некои места кои живеат денеска во целовитост и модерност. Градот како да те отфрла. Се судираш со порти, ѕидини и железнички раскрсници (три во самиот центар на градот: Термини, Тибуртина и Остиензе), брда и ридови, реки и реки на туристи, имаш чувство дека ќе те проголтаат – а ти спремен со адреси, локации, имиња кои не се наоѓаат во стандардните туристички водичи, се обидуваш да се снајдеш во конфузниот градски сообраќај и сите замки на градот кои не се обележани на ниедна негова мапа.

Рим е голем, гломазен град. Сфаќаш дека ќе мораш да најдеш начин да си го припитомиш ако сакаш да живееш во него. Да го организираш во главата, да си се организираш низ него. Оти целиот ден можеш да го изгубиш патувајќи со автобус, трамвај, метро или регионален воз.

Campo de' Fiori

Во Рим, освен ако не си качен на некој видиковец, гледаш нагоре. Историјата оди во длабочина, новите згради со балконите и крововските тераси и градини се издигаат во височина. И медитеранските борови ги кастрат за да растат нагоре, како извишени печурки. Фотографиите во најголем дел ми се вертикални. Ретко сликам така, затоа и приметувам.

"From the top of a terrace on the night following these celebrations I watched Rome ablaze. Those festive bonfires were surely as brilliant as the disastrous conflagrations lighted by Nero; they were almost as terrifying, too. Rome the crucible, but also the furnace, the boiling metal, the hammer, and the anvil as well, visible proof of the changes and the repetitions of history, one place in the world where man will have most passionately lived". 

Marguerite Yourcenar, Memoirs of Hadrian

Тераси кои гледаат на Тибар

Патиките се валкаат, нозете отекуваат и болат, жежат на топлото јужно сонце, макар што е мај. Ги учиме линиите на градскиот сообраќај, но и покрај тоа дистанците се големи. Рим е гломазен град. Музеј во кој се пластат слоеви и истории. Како да се стиснале на едно место: антиката, ренесансата, барокот, модерната...

"Rome does not need to make culture. It is culture. Prehistoric, classical, Etruscan, Renaissance, Baroque, modern. Every corner of the city is a chapter in an imaginary universal history of culture. Culture In Rome is not an academic concept. It’s not even a museum culture, even though the city is one enormous museum. It is a human culture, just because it is free of every form of cultural faddishness, or neurotic trendiness".   

Federico Fellini, interview

Fontana di Trevi се реконструира, направени се рампи за туристите, да можат да фрлат паричка, веројатно во некоја кофа со вода. Секој пат ја почитувам таа традиција и покрај несразмерната исполнетост на малиот плоштад: голема фонтана, цела трибина на ситно напикани луѓе. Овој пат одбивам да се пикам на тесни рампи, над празниот базен и не ја фрлам паричката. Ќе се вратам ли пак?

Си мислам, колку се среќни филмаџиите кои снимаат на одредени локации само за нив затворени. Кога ќе ги видиш местата си фасциниран, си ги запишуваш и кога ќе се најдеш во градот и ги посетиш во момент се разочаруваш затоа што се преполни со туристи и ниту тронка од она што те фасцинирало не можеш да забележиш.

Автобуската кај Torre Argentina, Centro storico

Во еден момент, без да забележиш, почнуваш да се движиш низ градот полн со самодоверба и без мапа. Во тој момент почнува неговото припитомување. Во тој момент, во мојата посета на Рим, тој стана не само дојдовна точка, туку и појдовна. Ги почнавме патувањата до Наполи и Тиволи.

Во Рим, нагоре се гледа и во црквите и во музеите. Мајсторството на архитектите се гледа во куполите. Предизвик финансиран од црквата. Како и некои од фреските и скулптурите. Но вилите на имотните римски фамилии: Villa Borghese, Villa Farnesina... „Аполон и Дафне“, на Бернини, во галеријата „Боргезе“, мермерот е и тело и дрво... Исцртаните ѕидови на вила Фарнезина... Караваџо, Канова, Бернини, Микеланџело... Можеш да ги сретнеш насекаде низ Рим. Особено Бернини.

Apollo e Dafne, Bernini, Galleria Borghese

"These paintings are like friends with whom one has long been acquainted through correspondence and now sees face to face for the first time. The difference when one lives with them is that one’s sympathies and antipathies are soon revealed". 

Johann Wolfgang Goethe, Italian Journey

Villa Farnesina, детал

Villa Farnesina

„Се трудиш да ги реконструираш промените, но не е возможно, не можеш да ги одделиш слоевите, се напластувале едно на друго, се распаднале и сега останале такви, да те тераат да ги реконструираш. Времето, луѓето, вековите, пластеле и граделе. Можеш ли да го одделиш едниот слој од другиот“. 

Од белешките, по прошетката во Fori romani и Il Palatino, 14.5.2015

Fori romani и околината

"When we contemplate ruins, we contemplate our own future. To statesman, ruins predict the fall of Empires, and to philosophers the futility of mortal man’s aspirations. To a poet, the decay of a monument represents the dissolution of the individual ego in the flow of Time; to a painter or architect, the fragments of a stupendous antiquity call into question the purpose of their art. Why struggle with a brush or chisel to create beauty of wholeness when far greater works have been destroyed by Time?" 

Christopher Woodward, In Ruins

Рим, повеќе од кој било друг град, си размислувам, е точката од која почнуваат да се исцртуваат одредени животни промени. Дали е случајно или не, не знам. Но, секоја посета ја паметам како важен пресек на еден период. Така што, сигурна сум, ќе се вратам во Рим. А сега, читајќи за него, пишувајќи и враќајќи ги призорите, ќе се обидам да се задржам таму што подолго.

Галеб на оградата на Complesso del vittoriano, во позадина
зградите непосредно над и до Fori romani

"At last – for the time – I live! It beats everything: it leaves the
Rome of your fancy – your education – nowhere. It makes
Venice – Florence – Oxford – London – seem like little cities
of pasteboard. I went reeling and moaning thro’ the streets, in
a fever of enjoyment. In the course of four or five hours I
traversed almost the whole of Rome and got a glimpse of
everything – the Forum, the Coliseum (stupendissimo!)…
I’ve seen the Tiber hurrying along, as swift and dirty as
history!... In fine I’ve seen Rome, and I shall go to bed a
wiser man than I last rose – yesterday morning." 

Henry James, from a letter to his brother