Книжарници. Приказни

Еднаш, сред новите преводи на Кундера, во предната соба на книжарницата Табернакул, напред на масата, најдов едно издание од 1969 на неговата „Шега“. Веднаш ја купив. Читајќи ја, помеѓу страниците, најдов испресувано ливче гинко. Тие и самите се испресувани, сплескани ливчиња, како ладало. Мора да било оставено од друга причина. Па, заборавено. Сакам да читам стари книги. Дури и да нема никакви потцртувања, ознаки, искинати страници, дамки, може да се почувствува претходно туѓо присуство. Малку подвиткани страници. Пожолтени. Брчки на кориците. Го извадив ливчето и го ставив некаде, за да не се оштети додека ја читам книгата. Никогаш повеќе не го видов. Но, се сетив, претходно, за време една средношколска екскурзија во ботаничката градина на Природно-математичкиот факултет, првпат видов дрво гинко билоба. Земавме ливчиња од растенијата, ги стававме во тетратки и ги запишувавме нивните имиња до нив, правевме набрзински хербариум, за потоа дома да ги средиме детално. Го запамтив гинкото. Не знам каде ли отидоа потоа сите тие листови, но знам дека е многу можно, сѐ уште да ја чувам таа тетратка, со празни бели листови на кои се испишани, со брз нечиток ракопис, имиња на растенија.

Без доза на носталгија, признавам дека ми недостига Табернакул. Имаше книги кои не стигнав да си ги купам оттаму, или, барем, сакав само да проверувам дека ме чекаат. Имаше списанија, чии броеви чекав да ги стигнат календарските години, едиции на руски поети, македонски заборавени писатели, нови поетски, прозни книги. Обично прво одев во втората соба, кај македонските автори, не знам зошто. Табернакул ме потсетуваше на непрочитани книги на македонски. Потоа, малку се задржував кај постарите книги на Темплум. Списанијата понекогаш ги одбегнував, затоа што со поглед сфаќав дека не се сменети од претходниот пат кога сум била, потоа продолжував во предната просторија. Кај театарската, филмската, ликовната понуда, кај изданијата на Клио. И на крај ќе дојдев до книгите на Табернакул. Секогаш имав чувство дека книги извираат од полиците, дека треба да бидам толку многу внимателна, за да не испуштам некоја. И на крајот си одев со неколку книги, сосема интуитивно одбрани, си ги понесував во рака, затоа што не сум испланирала да земам поголема торба.

Да размислуваш за книжарниците во Скопје е како да се наоѓаш на тромеѓето меѓу идејата за тоа што е книжарница - носталгијата по неколку убави книжарници - фактичкот недостиг од вистински функционални волшебни книжарници. 

Во сите времиња и на сите места, книжарницата треба да привлекува, со понуда, носталгија, настан, амбиент, присуство. Сеедно. Потребно е да сакаме да сме таму, да сакаме да се задржиме таму. Секогаш да мислиме дека нешто пропуштаме, но да ја понесеме со себе сигурноста дека книгите ќе бидат таму и ќе нѐ чекаат следниот пат кога ќе поминеме.

Има една книжарница во Рим, во подземен пасаж, под сообраќајница, во стариот центар, на вкрстуваењето помеѓу виа дел Корсо и ларго Киџи, во близина на столбот на Марк Аврелиј и трговската галерија дела Колона. Поприлично прометно место, таму се слева една од главните попречни улици која тргнува од пјаца Барберини – виа дел Тритоне. Виа дел Корсо, пак, самата по себе е пренатрупана, трговска улица, која почнува од пјаца дел Пополо, а палацо Киџи е зградата на владата на Италија, со постојано полициско присуство, протести кои се одвиваат непосредно пред плоштадот. Оттука, пак, целиот стар град, почнува да се отплеткува кон реката со сиот свој туристички татнеж. Либрериа дел Чичероне е всушност по потекло од другата страна на Тибар, од под Ватикан. Создадена е во 1956 во виа Чичероне во областа Прати, резиденцијалниот дел под Ватикан. Потоа, во 1989 се преместила во пасажот под раскрсницата кај пјаца дела Колона, каде што е денеска. Имаше особена разлика кога првпат ја посетив во 2011 и потоа во 2015. Но, заедничкото е, што тој простор функционира и како пасаж. Па, додека луѓето разгледуваат книги, други едноставно претрчуваат за да преминат под прометната раскрсница. Прво ми изгледаше повеќе како премин отколку кножарница, пред две години, тоа беше сменето. Како да се нашминкале, потсредиле и дотерале. Имаше стари, ретки книги во стаклени витрини, мали џебни изданија за Рим по едно евро, многу мали тематски книжулиња за тајниот Рим, Рим на Караваџо и Бернини, старите кафеа на Рим, една прекрасна едиција. И слични други изненадувања. Излегуваш горе во градот и се враќаш во реалноста. Од спротива, во галеријата Колона, има голема книжарница Фелтринели, типична книжарница од трговски центар. Внатре, долу, во подрумот, полици со есеистика и филозофија, актуелност и политика, кои можеш со саати да ги разгледуваш. Може лесно да те стемни ако заглавиш во двете книжарници. Кога ќе излезеш од нив, можеш да бираш, дали да влезеш во Зара или да продолжиш преку виа дел Корсо, преку пјаца Колона, во уличката, па малку понатаму, до една слаткарница каде има волшебен сорбе од крушка и мандарина. 

Еднаш решив дека ќе го барам ливчето гинко во другите книги од мојата библиотека. Демек, сум го ставила во друга книга. Па почнав да ги протресувам како армоники. Нормално, набрзо, прекинав. Можеби ќе морам да се помирам со тоа дека го снемало засекогаш, можеби сум го измислила, а можеби и ќе се појави некогаш помеѓу две страници.

Не е потребна носталгија, ниту патос. Сакам инспиративни книжарници кои создаваат приказни, додека си внатре, додека се шеташ низ книгите, а кои продолжуваат во тебе да се развиваат и многу по тоа. Постојат книжарници кои пишуваат приказни, исто како и книгите кои се наоѓаат во нив, или пак, како градовите во кои живеат. Тоа се ненаметливи хетеротопии кои се покажуваат само откако ќе навлезеш во нив. Утопии – ако си дозволиш мал фантазерски каприц. 

Порано светот изгледаше магичен

Puglia, 2016

Порано светот изгледаше магичен. Секое излегување од дома ми беше битно. Слушав и запамтував цели разговори, призори, ситуации, ретко лица, не сакам да гледам во нечиј непознат лик, освен кога знам дека не ме гледаат. Обични разговори ми беа возбудливи отсечоци од реалноста. Никогаш не сакав да слушам музика додека одам пешки или со автобус, баш за да слушам. Да слушам туѓи муабети. Сега сѐ ми се чини банално. Нема магичност во обичните работи. Сѐ помалку ме интересираат секојдневните призори. Случајните совпаѓања не ми значат ништо. Се возам со 24-ка по барем 30 минути дневно. Читам вести на мобилниот доколку има простор. Се трудам да ги избегнам луѓето. Бегам од гужва. Не ме интересираат баналните секојдневности. Но, сѐ уште, потајно ја барам приказната што ќе ме натера да ја прераскажувам на пријателите. Или да ја запишам. Да направам расказ. Неверојатен лик, енергија поразлична од едноличноста на движењето од станица до станица.

Порано светот беше магичен. Едно излегување од дома и значајни работи се случуваа. Слушав и памтев цели разговори. Со задоволство одев пешки со километри, вртејќи по тивки улички каде што речиси можеш да ги чуеш луѓето кога разговараат во своите домови, а особено кога се расправаат. Обични разговори и секојдневни призори ми оставаа впечаток, ги прераскажував, ги користев во раскази. Никогаш не слушав музика додека одев пешки или со автобус. Ни сега не слушам, но сега ми е сето тоа банално. Не гледам магичност во обичните работи. Барам нешто зад тоа. Барам да биде поинакво, исполнето, длабоко. Случајните совпаѓања не ми значат ништо. Се возам со автобус и читам. На мобилен или книга. Се трудам да ги избегнам луѓето. Бегам од гужви. Но, сѐ уште, како да сакам да ја најдам приказната што ќе ме натера да ја вртам во глава, да ја прераскажам, да ја напишам, да ја преработам, продолжам...

Порано имаше магија во обичните денови. Само што ќе излезев од дома се случуваше сѐ. Слушав и паметев отсечоци од разговори со денови. Ги запишував. Одев и шетав низ градот. Се возев со автобус и слушав наоколу. Седев во некој бар и слушав туѓи муабети, фаќав секвенци од нечиј лик, ситуација, енергија. Секојдневни мали работи беа впечатоци што ги барав и кои ме радуваа. Правев цели филмови околу нив. Мали коинциденции, совпаѓања, нелогичности. Сето тоа беше магија. Сега се возам со автобус и читам, одам по улица и сум задлабочена во моите мисли, брзам да стигнам директно каде што сум тргнала, како коњ со штитници што го исклучуваат периферниот поглед. Ги избегнувам луѓето. Бегам од гужви. Но, ја барам приказната. Ја чекам, копам, некогаш, не во случајности, не во секојдневности, во некои минливи, моментални, кратки, длабоки вистини.

Како кога седиш обратно од движењето на автобусот, возот. Порано не сакав да седам на тоа седиште, сакав да гледам во природниот правец, кон напред, во правец на движењето. Но сѐ полесно ми е да сфатам дека кога ќе седнам спротивно од движењето, многу е слично како да лежам на грб на мирно море. Мислиш дека ќе пропаднеш, затоа што ја немаш контролата на погледот во правецот на природното движење. Тоа би можело да биде магично.

Улица Козјак - Кисела вода

Има некои улици и места кои ги поминувам постојано, барем еднаш во текот на денот. Со години. Од кога памтам. Тие повторни поминувања создаваат еден вид огледална илузија на бесконечност: местото се повторува и повторува едно во друго, едно до друго, во далечина, во длабочина.

Некако со неповикана доза на носталгија гледам на овој остров во Кисела вода, кој останува да расте како неоткоренлива дива трева меѓу неколкуте нови пренаселени населби згради. Ова  маало од бараки на улицата Козјак е заградено од сите страни, речиси невидливо од надвор. Од две страни го оградуваат зградите на прометните улици Георги Димитров и Сава Ковачевиќ (така ќе ја викам, по старо), а од другите две пазарчето на Френк Харкорт Маниниг и пространиот двор на домот за слепи. Му пристапувам од уличето во кое се влегува преку тротоар – не е ни улица – пред пазарчето на улицата со најнеизговорливо име Френк Харкорт Манинг. Никогаш ја немам кажано, иако тоа е една симпатична улица која ги пресекува другиве две прометни улици. Можно е и на Манинг да ѝ е сменето името, но и без тоа таа никогаш не се памти по името. Никогаш името не било одредница. Кажуваме кај пазарчето, кај Тинексот, кај паркот, кај градинката...

Но, ова не се само неколку бараки на улицата која како камп уличка се движи во правоаглник меѓу нив, туку, со тие мои оминувања, набрзина, на препат низ нив, се повторуваат во ситни и многубројни обрасци. Важноста на овие бараки, за мене е чисто случајна, сплет на околности. Се наоѓаат на една стратешка позиција во моето маало, па за да го скратам патот по дијагонала низ уличката меѓу бараките, поминувам често оттаму. Го шетам кучето, одам на автобуска, некогаш на гости, јога, до продавница, до центар, порано на училиште. Аглите, оградите, празните плацеви обраснати со дива трева, грмушки, дрвја, дворови, обоени дрвени летви, зумбули и лалиња, натрупани гаражи од каде непрепознатлив отпад се раширил и зафаќа добар дел и од дворот, една стара кафено-бежова монтажна продавничка за која не сум сигурна дека некогаш работела, раскаллавени површини што служат за паркинг. Тука промените и грижливоста се неприметни, распаѓањето е главната карактерна црта. Таму каде што има волја на жителите нешто да променат, да доградат, подсредат, уредат, тоа и го прават, другото е оставено да скапува обраснато во трева, грмушки и дрвја, кои еднаш до двапати годишно се средуваат од општинските работници. Но овие неколку уличиња се свет за себе. Се поминува низ нив со чувство на романтизам што секогаш извира од ваквите места, но некаде отишло сѐ во неповрат. Некои од луѓето што живеат таму сигурно се надеваат дека еден ден ќе се договорат со инвеститор за да се изгради зграда на местото на нивната барака. Со задоволство ќе го дадат за градба во замена за стан, но има и такви кои ги доградиле бараките го средиле дворот ја обоиле оградата си купиле кутре. Има и такви во кои сум убедена дека никој не живее, туку ги користат можеби за остава на стар раскршен мебел, картонски кутии преполни со непотребни работи и сличен отпад, но често гледам дека светлото внатре навечер свети. Има жители коишто сакаат мачки, има такви што хранат кучиња, ги пуштаат да шетаат бездомно, па потоа ги снемува. На местото на, чинам беа, две бараки сега се издига една од најгрдите згради што сум ги видела, со една резеда-тиркизна боја и некакви баџи и двојни поткровја, никому потребни. Овие улички секогаш имаат проблем со поплави и мразови. Има цели периоди од годината кога не може да се помине таму.

Овој мал комплекс во распаѓање, сепак, ме предизвикува да пишувам, не за минливост и носталгија туку за другост, атмосфера и парчиња скриени од брзината, главните текови и потрагата по повеќе простор да ги ставиме нашите ствари. Може да се каже дека сме заглавени помеѓу две крајности: спороста на промената кога сме оставени на сопствена волја и средства и неприродната брзина со која се прават промените кога некој организирано и инвеститорски ќе ги направи. Првото личи на несмасно и негрижливо распаѓање, второто на нелогичен и непромислен прогрес. Отсекогаш ни недостигала организирана заедница, маало, улица, зграда. Линијата на помал отпор прави од населбите и маалата такви промени и длабоки пресеци, што веќе не само што не се препознатливи, туку се и невозможни за живот. Затоа во Скопје една до друга живеат, куќи во распаѓање со дворови натрупани ѓубре и комплекси згради со дворови натрупани коли. Одам пешки многу, овие остри разлики и тегнења ми пречат во чекорот и погледот. Затоа влегувам во странични улици. Имав цела мрежа од странични улици преку кои доаѓав до центар или до друго место. Сега на тие мрежи ми се испречуваат ѕидови, градби и коли. 

Баракиве и призорите што се копираат во недоглед со секое поминување, ги ископирале едно врз друго и направиле длабока трага на листот од слики, отсечоци: агол со улична светилка, гипсана декорирана тркалезна маса, ограда декорирана со керамиди... знаци на препознавање, отклучувачи на други подлабоки чувства, поврзани со друго нешто, нешто на што во тие поминувања сум мислела, мисли што минувале низ годините.

И продолжувам да одам низ уличките Козјак, од каде нагоре се гледаат врвовите на околните згради, заедно со повеќедецениските дрвја во дворовите на бараките, како граница од горе. И се плашам дека и ова мало островче ќе се распадне во некое ново маало од повеќекатници, исто како што се плашам дека можеби има змии и глувци во купон од стари талпи, парчиња од мебел, кутии и други непрепознатливи нешта во дворот на онаа барака. Но, продолжувам да поминувам низ овие улички, како во некаков несвесен ритуал, затоа што таму следам една веќе силно развиена природна нарација, која инспирира, како пребарување низ нечија стара библиотека, како моќен збор што се издвојува од море од непрепознатлив џагор или како игра со огледала.